အခန္း(၃) ပကိဏ္းပိုင္း

ရုပ္ - နာမ္ ဆက္သြယ္မူ

ဤအပိုင္း၌ ရုပ္တရားမ်ားျဖစ္ၾကေသာ အာရုံ၊ ဒြါရ၊ ၀တၳဳတုိ႔ႏွင့္ နာမ္တရားမ်ားျဖစ္ၾကသည့္ ေ၀ဒနာ၊ ဟိတ္၊ စိတ္တုိ႔၏ အမူကိစၥမ်ားကို ဆက္စပ္ေရာျပြမ္း၍ ေဖာ္ျပမည္ ျဖစ္၏။

ေ၀ဒနာသဂၤဟ
(ေ၀ဒနာ အမ်ိဳးအစားအလုိက္ စိတ္၊ ေစတသိက္မ်ားကို စံုရံုးတင္ျပျခင္း)

(က) အာရမၼဏႏုဘ၀နည္း - အာရုံကိုလုိက္၍ ေ၀ဒနာ ၃-မ်ိဳး ကြဲျပား၏။
၁။ သုခေ၀ဒနာ = အလုိရွိအပ္၊ ေကာင္းျမတ္ေသာအာရုံ (ဣ႒ာရုံ)ႏွင့္ ဆံုေတြ႕သည့္အခါ ခ်မ္းသာေသာ ခံစားမူ၊
၂။ ဒုကၡေ၀ဒနာ = အလုိမရွိအပ္၊ မေကာင္းျမတ္ေသာအာရုံ (အနိ႒ာနရုံ)ႏွင့္ ဆံုေတြ႕သည့္အခါ ဆင္းရဲေသာ ခံစားမူ၊
၃။ ဥေပကၡာေ၀ဒနာ = မေကာင္းမဆုိး၊ အလယ္အလတ္ ရုိးရိုးျဖစ္ေသာအာရုံ (ဣ႒မဇၥ်တၱာရုံ)ႏွင့္ ဆံုေတြ႕သည့္အခါ ခ်မ္းသာသည္လည္း မဟုတ္၊ ဆင္းရဲသည္လည္း မဟုတ္၊ လ်စ္လ်ဴရူေသာအေနျဖင့္ ခံစားမူ၊

(ခ) ဣျႏၵိယေဘဒနည္း - ဣေျႏၵေဟာစဥ္ကိုလုိက္၍ ေ၀ဒနာ ၅-မ်ိဳးကြဲျပား၏။
၁။ ေသာမနႆေ၀ဒနာ = စိတ္၌ျဖစ္ေသာ ခ်မ္းသာျခင္းသေဘာ၊
၂။ ေဒါမနႆေ၀ဒနာ = စိတ္၌ျဖစ္ေသာ ဆင္းရဲျခင္းသေဘာ၊
၃။ သုခေ၀ဒနာ = ကိုယ္၌ျဖစ္ေသာ ခ်မ္းသာျခင္းသေဘာ၊
၄။ ဒုကၡေ၀ဒနာ = ကိုယ္၌ျဖစ္ေသာ ဆင္းရဲျခင္းသေဘာ၊
၅။ ဥေပကၡာေ၀ဒနာ = ခ်မ္းသာသည္လည္း မဟုတ္၊ ဆင္းရဲသည္လည္း မဟုတ္၊ အလယ္အလတ္ျဖစ္ေသာ ခံစားျခင္းသေဘာ။

(ဂ) ေ၀ဒနာအသီးသီးႏွင့္ ယွဥ္ေသာစိတ္မ်ား
၁။ သုခေ၀ဒနာသည္ အဟိတ္ကုသလ၀ိပါက္ သုခသဟဂုတ္ ကာယ၀ိညာဏ္စိတ္ ၁-ပါး၌ ယွဥ္၏။
၂။ ဒုကၡေ၀ဒနာသည္ အကုသလ္၀ိပါက္ ဒုကၡသဟဂုတ္ ကာယ၀ိညာဏ္စိတ္ ၁-ပါး၌ ယွဥ္၏။
၃။ ေဒါမနႆေ၀ဒနာသည္ ေဒါသမူစိတ္ ၂-ပါး၌ ယွဥ္၏။
၄။ ေသာမနႆ ေ၀ဒနာသည္ ကာမေသာမနႆစိတ္ ၁၈-ပါး၊ မဟဂၢဳတ္ ေသာမနႆသစိတ္ ၁၂-ပါး၊ ေလာကုတၱရာေသာမနႆစိတ္ ၃၂-ပါး ဟူေသာ စိတ္ ၆၂-ပါးတုိ႔၌ ယွဥ္၏။
၅။ ဥေပကၡာေ၀ဒနာသည္ ကာမဥေပကၡာစိတ္ ၃၂-ပါး၊ မဟဂၢဳတ္ ဥေပကၡာစိတ္ ၁၅-ပါး၊ ေလာကုတၱရာ ဥေပကၡာစိတ္ ၈-ပါးဟူေသာ စိတ္ ၅၅-ပါးတုိ႔၌ ယွဥ္၏။

ေဟတုသဂၤဟ

(ဟိတ္ ၆-ပါးကို မူတည္၍ စိတ္ ေစတသိက္မ်ားကို စုရုံးတင္ျပျခင္း)
(က) အကုသိုလ္ဟိတ္ ၃-ပါး = ေလာဘ၊ ေဒါသ၊ ေမာဟ၊
ကုသိုလ္ဟိတ္ ၃-ပါး = အေလာဘ၊ အေဒါသ၊ အေမာဟ၊
အဗ်ာကတဟိတ္ ၃-ပါး = အေလာဘ၊ အေဒါသ၊ အေမာဟ။ (အဗ်ာကတ = ၀ိပါက္ + ၾကိယာ)

(ခ) အဟိတ္စိတ္ ၁၈-ပါး = အကုသလသိပါက္ ၇ + အဟိတ္ကုသလ၀ိပါက္ ၈ + အဟိတ္ၾကိယာ ၃။
သဟိတ္စိတ္ ၇၁-ပါး = စိတ္အက်ဥ္း ၈၉-အဟိတ္စိတ္ ၁၈။
ဧကဟိတ္စိတ္ ၂-ပါး = ေမာဟမူေဒြ (ေမာဟဟိတ္ ၁-ပါးသာ ယွဥ္၏။)
ဒြိဟိတ္စိတ္ ၂၂-ပါး = ေလာဘမူစိတ္ ၈-ပါး (ေလာဘႏွင့္ ေမာဟယွဥ္၏) + ေဒါသမူစိတ္ ၂-ပါး (ေဒါသႏွင့္ ေမာဟ ယွဥ္၏) + ကာမေသာဘဏ ဉာဏ၀ိပၸယုတ္စိတ္ ၁၂-ပါး (အေလာဘႏွင့္ အေဒါသဟိတ္ ၂-ပါး ယွဥ္၏)
တိဟိတ္စိတ္ ၄၇-ပါး = ကာမေသာဘဏ ဉာဏသမၸယုတ္စိတ္ ၁၂-ပါး၊ မဟဂၢဳတ္စိတ္ ၂၇-ပါး၊ ေလာကုတၱရာစိတ္အက်ဥ္း ၈-ပါး (ဤစိတ္တုိ႔၌ အေလာဘ၊ အေဒါသ၊ အေမာဟ ဟိတ္ ၃-ပါး ယွဥ္ၾက၏။)

ကိစၥသဂၤဟ

(စိတ္ ေစတသိက္တုိ႔၏ ျပဳဖြယ္အမူကိစၥအေပၚ မူတည္၍ စိတ္ ေစတသိက္တုိ႔ကို ေပါင္းစုယူျခင္း)

၁။ ပဋိသေႏၶကိစၥ = ဘ၀ေဟာင္းႏွင့္ ဘ၀သစ္ကို စပ္ေပးျခင္းကိစၥ။
၂။ ဘ၀င္ကိစၥ = လက္ရွိ ဘ၀၌ ျဖစ္ေနေသာ ခႏၶာအစဥ္ကို အသက္ထက္ဆံုး မျပတ္မလပ္ရေအာင္ ျဖစ္ေစျခင္းကိစၥ။
၃။ အာ၀ဇၨန္းကိစၥ = အာရုံကို ႏွလံုးသြင္း ဆင္ျခင္ျခင္းကိစၥ။

၄။ ဒႆနကိစၥ = ျမင္ျခင္းကိစၥ။
၅။ သ၀နကိစၥ = ၾကားျခင္းကိစၥ။
၆။ ဃာယနကိစၥ = နံျခင္းကိစၥ။
၇။ သာယနကိစၥ = အရသာကို သိျခင္းကိစၥ။
၈။ ဖုသနကိစၥ = အထိအတြ႕ သိျခင္းကိစၥ။
၉။ သမၸဋိစၧိဳန္းကိစၥ = အာရုံကို လက္ခံထိန္းသိမ္းျခင္းကိစၥ။
၁၀။ သႏၱီရဏကိစၥ = အာရုံကို စံုစမ္းျခင္းကိစၥ။
၁၁။ ၀ုေ႒ာကိစၥ = အာရုံကို ဆံုးျဖတ္ျခင္းကိစၥ။
၁၂။ ေဇာကိစၥ = အာရုံ၏ အရသာကို ခံစားျခင္းကိစၥ။
၁၃။ တဒါရုံကိစၥ = ေဇာအဟုန္၏ေနာက္သို႔ လုိက္ကာ ေဇာယူျပီးေသာ အာရုံကို ဆက္ယူျခင္းကိစၥ။
၁၄။ စုတိကိစၥ = ျဖစ္ဆဲ ပစၥဳပန္ဘ၀၏ ခ်ဳပ္ဆံုး ေသလြန္ျခင္းကိစၥ။

ပဋိသေႏၶကိစၥ၊ ဘ၀င္ကိစၥ၊ စုတိကိစၥတုိ႔ကို ေဆာင္ရြက္ၾကေသာ စိတ္မ်ားသည္ တူညီၾက၏။ သႏၱီရဏ ၂ + မဟာ၀ိပါက္ ၈ + မဟဂၢဳတ္၀ိပါက္ ၉ တုိ႔ ျဖစ္ၾက၏။ ဤစိတ္ ၁၉-ပါးကို ပဋိသေႏၶစိတ္၊ ဘ၀င္စိတ္၊ စုတိစိတ္ဟူ၍လည္း ေခၚဆုိၾက၏။ ေဇာစိတ္ ၅၅-ပါးကို `ကုကုၾကိဖုိလ္´ ေဆာင္ပုဒ္ျဖင့္ မွတ္ပါ။ ထုိေဇာတုိ႔တြင္ -

ကာမေဇာ ၂၉ = အကုသိုလ္ ၁၂ + မဟာကုသိုလ္ ၈ + မဟာၾကိယာ ၈ + ဟသိတုပၸါဒ္ ၁
အပၸနာေဇာ ၂၆ = မဟဂၢဳတ္ကုသိုလ္ ၉ + မဟဂၢဳတ္ၾကိယာ ၉ + မဂ္ ၄ + ဖုိလ္ ၄

ကိစၥေဆာင္ရြက္သည့္စိတ္မ်ား
၁။ ပဋိသေႏၶကိစၥတပ္ေသာစိတ္ ၁၉-ပါးရွိ၏။ ဥေပကၡာသႏၱီရဏစိတ္ ၂-ပါး၊ မဟာ၀ိပါက္စိတ္ ၈-ပါးႏွင့္ မဟဂၢဳတ္၀ိပါက္ ၉-ပါးတုိ႔ ျဖစ္ၾက၏။
၂။ ဘ၀င္ကိစၥတပ္ေသာစိတ္ ၁၉-ပါးရွိ၏။ အထက္ပါစိတ္ ၁၉-ပါး ပင္တည္း။
၃။ အာ၀ဇၨန္းကိစၥတပ္ေသာစိတ္ ၂-ပါးရွိ၏။ ပဥၥဒြါရာ၀ဇၨန္းႏွင့္ မေနာဒြါရာ၀ဇၨန္းတို႔ ျဖစ္ၾက၏။
၄။ ဒႆနကိစၥတပ္ေသာစိတ္ ၂-ပါးရွိ၏။ စကၡဳ၀ိညာဏ္ေဒြ ျဖစ္၏။
၅။ သ၀နကိစၥတပ္ေသာစိတ္ ၂-ပါးရွိ၏။ ေသာတ၀ိညာဏ္ေဒြ ျဖစ္၏။
၆။ ဃာယနကိစၥတပ္ေသာစိတ္ ၂-ပါးရွိ၏။ ဃာန၀ိညာဏ္ေဒြ ျဖစ္၏။
၇။ သာယနကိစၥတပ္ေသာစိတ္ ၂-ပါးရွိ၏။ ဇိ၀ွာ၀ိညာဏ္ေဒြ ျဖစ္၏။
၈။ ဖုသနကိစၥတပ္ေသာစိတ္ ၂-ပါးရွိ၏။ ကာယ၀ိညာဏ္ေဒြ ျဖစ္၏။
၉။ သမၸဋိစၧိဳန္းကိစၥတပ္ေသာစိတ္ ၂-ပါးရွိ၏။ သမၸဋိစၧိဳန္းေဒြး ျဖစ္၏။
၁၀။ သႏၱီရဏကိစၥတပ္ေသာစိတ္ ၃-ပါးရွိ၏။ သႏၱီရဏစိတ္ ၃-ပါး ျဖစ္ၾက၏။
၁၁။ ၀ုေ႒ာကိစၥတပ္ေသာစိတ္ ၁-ပါးရွိ၏။ မေနာဒြါရာ၀ဇၨန္းစိတ္ ျဖစ္၏။
၁၂။ ေဇာကိစၥတပ္ေသာစိတ္ ၅၅-ပါးရွိ၏။ အကုသိုလ္စိတ္ ၁၂-ပါး၊ ကုသိုလ္စိတ္ ၂၁-ပါး၊ ဖုိလ္စိတ္ ၄-ပါး၊ အာ၀ဇၨန္းေဒြၾကဥ္ေသာ ၾကိယာစိတ္ ၁၈-ပါးတုိ႔ ျဖစ္ၾက၏။
၁၃။ တဒါရုံကိစၥတပ္ေသာစိတ္ ၁၁-ပါးရွိ၏။ မဟာ၀ိပါက္စိတ္ ၈-ပါးႏွင့္ သႏၱီရဏစိတ္ ၃-ပါးတုိ႔ ျဖစ္ၾက၏။
၁၄။ စုတိကိစၥတပ္ေသာစိတ္ ၁၉-ပါးရွိ၏။ ဥေပကၡာသႏၱီရဏစိတ္ ၂-ပါး၊ မဟာ၀ိပါက္စိတ္ ၈-ပါးႏွင့္ မဟဂၢဳတ္၀ိပါက္စိတ္ ၉-ပါးတုိ႔ ျဖစ္ၾက၏။

ကိစၥေဆာင္ရြက္ရန္ ဌာနမ်ား
လူတုိ႔၏ အမူလုပ္ငန္းကို `ကိစၥ´ဟုေခၚ၍ ထုိလုပ္ငန္းျပဳလုပ္ရာ အလုပ္ရုံကို `ဌာန´ဟု ေခၚဆုိသကဲ့သို႔ စိတ္တုိ႔၏ အမူလုပ္ငန္းကို `ကိစၥ´ဟု ေခၚျပီး ထုိကိစၥျပဳလုပ္ရာ စိတ္ျဒပ္ကို `ဌာန´ဟု ေခၚ၏။
၁။ ပဋိသေႏၶဌာန = ပဋိသေႏၶကိစၥျပဳလုပ္ရာ ပဋိသေႏၶစိတ္ ၁၉-ပါး၊
၂။ ဘ၀င္ဌာန = ဘ၀င္ကိစၥကိုေဆာင္ရြက္ရာ ဘ၀င္စိတ္ ၁၉-ပါး၊
၃။ အာ၀ဇၨန္းဌာန = အာ၀ဇၨန္းကိစၥကို ေဆာင္ရြက္ရာ အာ၀ဇၨန္းေဒြ၊
၄။ ပဥၥ၀ိညာဏ္ဌာန = ဒႆနကိစၥ၊ သ၀နကိစၥ၊ ဃာယနကိစၥ၊ သာယနကိစၥ၊ ဖုသနကိစၥတုိ႔ကို ေဆာင္ရြက္ရာ ေဒြပဥၥ ၀ိညာစ္ ၁၀-ပါး၊
၅။ သမၸဋိစၧိဳန္းဌာန = သမၸဋိစိၧဳန္းကိစၥကိုျပဳလုပ္ရာ သမၸဋိစၧိဳန္းေဒြ၊
၆။ သႏၱီရဏဌာန = သႏၱီရဏကိစၥကိုျပဳလုပ္ရာ သႏၱီရဏစိတ္ ၃-ပါး၊
၇။ ၀ုေ႒ာဌာန = ၀ုေ႒ာကိစၥကို ေဆာင္ရြက္ရာ မေနာဒြါရာ၀ဇၨန္းစိတ္၊
၈။ ေဇာဌာန = ေဇာကိစၥကို ေဆာင္ရြက္ရာ ေဇာစိတ္ ၅၅-ပါး၊
၉။ တဒါရုံဌာန = တဒါရုံကိစၥကို ေဆာင္ရြက္ရာ တဒါရုံစိတ္ ၁၁-ပါး၊
၁၀။ စုတိဌာန = စုတိကိစၥကို ေဆာင္ရြက္ရာ စုတိစိတ္ ၁၉-ပါး၊

မွတ္ခ်က္။ ။ ပဥၥ၀ိညာဏ္ဌာနတြင္ ဒႆနကိစၥ၊ သ၀နကိစၥ၊ ဃာယနကိစၥ၊ ဖုသနကိစၥတုိ႔ကို လုိအပ္သလုိ အလွည့္က် ေဆာင္ရြက္သြားသျဖင့္ ဌာနအေရအတြက္သည္ ကိစၥအေရအတြက္ထက္ ၄-ခုေလ်ာ့နည္း၏။

ကိစၥႏွင့္ ဌာနတပ္ေသာစိတ္မ်ား
၁။ ကိစၥ ၁-ပါး၊ ဌာန ၁-ခုအျဖစ္ ေဆာင္ရြက္ၾကေသာစိတ္ (၁-ကိစၥ၊ ၁-ဌာနတပ္ေသာစိတ္) ၆၈-ပါး = ေဒြပဥၥ၀ိညာဏ္ ၁၀ + မေနာဓာတ္ ၃ + ေဇာစိတ္ ၅၅။
(မေနာဓာတ္ ၃-ပါး = ပဥၥဒြါရာ၀ဇၨန္း ၁ + သမၸဋိစၧိဳန္း ၂ )
၂။ ၂-ကိစၥ၊ ၂-ဌာနတပ္ေသာစိတ္ ၂-ပါး = ေသာမနႆသႏၱီရဏ + မေနာဒြါရာ၀ဇၨန္း။
၃။ ၃-ကိစၥ၊ ၃-ဌာနတပ္ေသာစိတ္ ၉-ပါး = မဟဂၢဳတ္၀ိပါက္စိတ္ ၉-ပါး။
၄။ ၄-ကိစၥ၊ ၄-ဌာနတပ္ေသာစိတ္ ၈-ပါး = မဟာ၀ိပါက္စိတ္ ၈-ပါး။
၅။ ၅-ကိစၥ၊ ၅-ဌာနတပ္ေသာစိတ္ ၂-ပါး = ဥေပကၡာသႏၱီရဏစိတ္ ၂-ပါး။

ဒါြရသဂၤဟ

(အာရုံ၀င္ေရာက္ရာ တံခါးေပါက္ `ဒြါရ´ေပၚ မူတည္၍ စိတ္ ေစတသိက္တုိ႔ကို ေပါင္းစုေရတြက္ျခင္း)
၁။ စကၡဳဒြါရ = အဆင္းအာရုံ၀င္ေရာက္ရာ မ်က္စိအၾကည္ဓာတ္ (စကၡဳပသာဒ)
၂။ ေသာတဒြါရ = အသံအာရုံ၀င္ေရာက္ရာ နားအၾကည္ဓာတ္ (ေသာတပသာဒ)
၃။ ဃာနဒြါရ = အနံ႔အာရုံ၀င္ေရာက္ရာ ႏွာအၾကည္ဓာတ္ (ဃာနပသာဒ)
၄။ ဇိ၀ွာဒြါရ = အရသာအာရုံ၀င္ေရာက္ရာ လွ်ာအၾကည္ဓာတ္ (ဇိ၀ွာပသာဒ)

၅။ ကာယဒြါရ = အထိအေတြ႕အာရုံ၀င္ေရာက္ရာ ကိုယ္အၾကည္ဓာတ္ (ကာယပသာဒ)
၆။ မေနာဒြါရ = စိတ္ကူးအာရုံ စသည့္အာရုံ ၆-ပါး ၀င္ေရာက္ရာ စိတ္တံခါးေပါက္ (ဘ၀င္စိတ္ ၁၉-ပါး)

မွတ္ခ်က္။ ။ ကြင္းအတြင္း ေဖာ္ျပထားေသာ တရား အထည္ကိုယ္တုိ႔သည္ ဒြါရ အသီးသီး၏ တရားကိုယ္ (မူရင္းတရား)မ်ား ျဖစ္ၾက၏။

ဒြါရအသီးသီး၌ျဖစ္ေသာစိတ္မ်ား
၁။ စကၡဳဒြါရ၌ ျဖစ္ႏုိင္ေသာ စိတ္ ၄၆-ပါး = ပဥၥဒြါရာ၀ဇၨန္း ၁၊ စကၡဳ၀ိညာဏ္ ၂-၊ သမၸဋိစၧိဳန္း ၂၊ သႏၱီရဏ ၃၊ ၀ုေ႒ာေခၚ မေနာဒြါရာ၀ဇၨန္း ၁၊ ကာမေဇာ ၂၉၊ တဒါရုံ ၈။
၂။ ေသာတဒြါရ၌ ျဖစ္ႏုိင္ေသာစိတ္ ၄၆-ပါး = အထက္ပါအတုိင္း (စကၡဳ၀ိညာဏ္အစား ေသာတ၀ိညာဏ္ယူပါ)
၃။ ဃာနဒြါရ၌ ျဖစ္ႏုိင္ေသာစိတ္ ၄၆-ပါး = အထက္ပါအတုိင္း (ဃာန၀ိညာဏ္လဲယူပါ)
၄။ ဇိ၀ွာဒြါရ၌ ျဖစ္ႏုိင္ေသာစိတ္ ၄၆-ပါး = အထက္ပါအတုိင္း (ဇိ၀ွာ၀ိညာဏ္ ေျပာင္းယူပါ)
၅။ ကာယဒြါရ၌ ျဖစ္ႏုိင္ေသာစိတ္ ၄၆-ပါး = အထက္ပါအတုိင္း (ကာယ၀ိညာဏ္ ေျပာင္းယူပါ)
၆။ မေနာဒြါရ၌ ျဖစ္ႏုိင္ေသာစိတ္ ၆၇-ပါး = မေနာဒြါရာ၀ဇၨန္း ၁၊ ေဇာ ၅၅၊ တဒါရုံ ၁၁။

မွတ္ခ်က္
(၁) ပဥၥဒြါရ (၀ါ) ရုပ္ဒြါရ ၅-ပါး၌ ျဖစ္ႏုိင္ေသာ စိတ္အားလံုးကို ေရတါက္ေသာ္ ပဥၥဒြါရာ၀ဇၨန္း ၁၊ ေဒြပဥၥ၀ိညာဏ္ ၁၀၊ သမၸဋိစၧိဳန္း ၂၊ သႏၱီရဏ ၃၊ ၀ုေ႒ာ ေခၚ မေနာဒြါရာ၀ဇၨန္း ၁၊ ကာမေဇာ ၂၉၊ တဒါရုံ ၈ ဟူ၍ ကာမစိတ္ ၅၄-ပါးကို ရ၏။
(၂) ရုပ္ဒြါရ ၅-ပါး၌သာ ျဖစ္ႏုိင္ေသာ စိတ္တုိ႔မွာ ပဥၥဒြါရာ၀ဇၨန္း ၁ ႏွင့္ သမၸဋိစၧိဳန္း ၂ ဟူသည္ မေနာဓာတ္ ၃-ပါး ျဖစ္၏။
(၃) ၆-ဒြါရလံုး၌ အျမဲျဖစ္ႏုိင္ေသာ စိတ္တုိ႔မွာ ေသာမနႆသႏၱီရဏ ၁၊ မေနာဒြါရာ၀ဇၨန္း ၁ ႏွင့္ ကာမေဇာ ၂၉ ဟူ၍ ၃၁-ပါး ရွိ၏။
(၄) ၆-ဒြါရ၌ ရံခါျဖစ္၍ ရံခါလြတ္ေသာ စိတ္တုိ႔မွာ ဥေပကၡာသႏၱီရဏ ၂ ႏွင့္ မဟာ၀ိပါက္ ၈ ဟူ၍ ၁၀-ပါး ရွိ၏။
(၅) ၆-ဒြါရမွ အျမဲလြတ္ေသာ စိတ္တုိ႔မွာ မဟဂၢဳတ္၀ိပါက္ ၉-ပါး ျဖစ္၏။
(၆) ဥေပကၡာသႏၱီရဏ ၂၊ မဟာ၀ိပါက္ ၈ ႏွင့္ မဟဂၢဳတ္၀ိပါက္ ၉ ဟူေသာ ဘ၀င္စိတ္ ၁၉-ပါးတုိ႔သည္ မေနာဒြါရပင္ ျဖစ္ၾက၏။ ထုိ႔ေၾကာင့္ ၎တုိ႔သည္ ပဋိသေႏၶကိစၥ၊ ဘ၀င္ကိစၥ၊ စုတိကိစၥ တစ္ခုခုကို ေဆာင္ရြက္ၾကသည့္အခါ ဒြါရတစ္ခုခု၌ ျဖစ္ေပၚေနသည္ဟု မဆုိုႏုိင္ေခ်။ ထုိ႔ေၾကာင့္ ၎တုိ႔ကို ဒြါရ၀ိမုတ္စိတ္ (ဒြါရမွလြတ္ေသာစိတ္) မ်ားဟုေခၚ၏။

အာရမၼဏသဂၤဟ

(အာရုံတုိ႔ကို မူတည္၍ စိတ္ ေစတသိက္တုိ႔ကို ေပါင္းစုေရတြက္ျခင္း)
၁။ ရူပါရုံ = အဆင္း (၀ဏၰ)
၂။ သဒၵါရုံ = အသံ (သဒၵ)
၃။ ဂႏၶာရုံ = အနံ႔ (ဂႏၶ)
၄။ ရသာရုံ = အရသာ (ရသ)
၅။ ေဖာ႒ဗၺာရုံ = အထိအေတြ႕ (ေဗာ႒ဗၺ = ပထ၀ီ၊ ေတေဇာ၊ ၀ါေယာ)

၆။ ဓမၼာရုံ = ပဥၥဒြါရ၌ မထင္ႏုိင္ဘဲ မေနာဒြါရ၌သာ ထင္ႏုိင္သည့္ သိမ္ေမြ႕ေသာအာရုံ (ပသာဒရုပ္ ၅-ပါး၊ သုခုမရုပ္ ၁၆-ပါး၊ စိတ္ ၈၉-ပါး၊ ေ စ တသိက္ ၅၂-ပါး၊ နိဗၺာန္၊ ပညတ္ဟု ဆုိအပ္ေသာ တရား ၆-မ်ိဳး)

မွတ္ခ်က္။ ။ ကြင္းအတြင္း ေဖာ္ျပထားေသာ တရားမ်ားမွာ ဆုိင္ရာ အာရုံ၏ တရားကိုယ္မ်ား ျဖစ္ၾက၏။

စိတ္တုိ႔ယူႏုိင္ၾကေသာအာရုံမ်ား
၁။ စကၡဳဒြါရ၌ ျဖစ္ၾကေသာစိတ္ (စကၡဳဒြါရိကစိတ္) ၄၆-ပါးတုိ႔သည္ ပစၥဳပၸန္ ရူပါရုံကို အာရုံျပဳၾက၏။
၂။ ေသာတဒြါ၌ ျဖစ္ၾကေသာစိတ္ (ေသာတဒြါရိကစိတ္) ၄၆-ပါးတုိ႔သည္ ပစၥဳပၸန္ သဒၵါရုံကို အာရုံျပဳၾက၏။
၃။ ဃာနဒြါရ၌ ျဖစ္ၾကေသာစိတ္ (ဃာနဒြါရိကစိတ္) ၄၆-ပါးတုိ႔သည္ ပစၥဳပၸန္ ဂႏၶာရုံကို အာရုံျပဳၾက၏။
၄။ ဇိ၀ွာဒြါရ၌ ျဖစ္ၾကေသာစိတ္ (ဇိ၀ွာဒြါရိကစိတ္) ၄၆-ပါးတို႔သည္ ပစၥဳပၸန္ ရသာရုံကို အာရုံျပဳၾက၏။
၅။ ကာယဒြါရ၌ ျဖစ္ၾကေသာစိတ္ (ကာယဒြါရိကစိတ္) ၄၆-ပါးတို႔သည္ ပစၥဳပန္ ေဖာ႒ဗၺာရုံကို အာရုံျပဳၾက၏။
၆။ မေနာဒြါရ၌ ျဖစ္ၾကေသာစိတ္ (မေနာဒြါရိကစိတ္) ၆၇-ပါးတုိ႔သည္ အတိတ္၊ ပစၥဳပၸန္၊ အနာဂတ္၊ ကာလ၀ိမုတ္ျဖစ္ေသာ အာရုံ ၆-ပါးလံုးကို အာရုံျပဳၾက၏။

အာရုံအသီးသီးကို ယူႏုိင္သည့္စိတ္မ်ား
၁။ ကာမအာရုံကိုသာယူႏုိင္ေသာစိတ္ ၂၅-ပါး
ေဒြပဥၥ၀ိညာဏ္ ၁၀၊ မေနာဓာတ္ ၃၊ တဒါရုံ ၁၁၊ ဟသိတုပၸါဒ္ ၁။
၂။ မဟဂၢဳတ္အာရုံကိုသာယူေဆာင္ႏုိင္ေသာစိတ္ ၆-ပါး
၀ိညာဏဥၥာယတနစိတ္ ၃-ပါး၊ ေန၀သညာနာသညာယတနစိတ္ ၃-ပါး။
၃။ ပညတ္ကိုသာအာရုံျပဳၾကေသာစိတ္ ၂၁-ပါး
အဘိညာဏ္ေဒြၾကဥ္ေသာ ရူပါ၀စရစိတ္ ၁၅-ပါး၊ အာကာသာနဥၥာယတနစိတ္ ၃-ပါး၊ အာကိဥၥညာယတနစိတ္ ၃-ပါး။
၄။ နိဗၺာန္ကိုသာအာရုံျပဳေသာစိတ္ ၈-ပါး
မဂ္ ၄-ပါး၊ ဖုိလ္ ၄-ပါး။
၅။ ေလာကုတၱရာ အာရုံမွတစ္ပါး အျခားအလံုးစံုေသာ အာရုံတုိ႔ကို ယူနုိင္ၾကေသာစိတ္ ၂၀-ပါး
အကုသိုလ္စိတ္ ၁၂-ပါး၊ မဟာကုသိုလ္ဉာဏ၀ိပၸယုတ္ ၄-ပါး၊ မဟာၾကိယာဉာဏ၀ိပၸယုတ္ ၄-ပါး။
၆။ အရဟတၱမဂ္ဖိုလ္တုိ႔မွတစ္ပါး အျခားအလံုစံုေသာ အာရုံတုိ႔ကို ယူႏုိင္ၾကေသာစိတ္ ၅-ပါး
မဟာကုသိုလ္ဉာဏသမၸယုတ္စိတ္ ၄-ပါး၊ ပဥၥမစ်ာန္ကုသိုလ္ အဘိညာဏ္စိတ္ ၁-ပါး။
၇။ အၾကြင္းမရွိအလံုးစံုေသာ အာရုံကို ယူႏုိင္ၾကေသာစိတ္ ၆-ပါး
မဟာၾကိယာဉာဏသမၸယုတ္စိတ္ ၄-ပါး၊ ပဥၥမစ်ာန္ ၾကိယာအဘိညာဏ္စိတ္ ၁-ပါး၊ မေနာဒြရာ၀ဇၨန္း ၁-ပါး။

၀တၳဳသဂၤဟ

စိတ္ေစတသိက္တုိ႔၏ မွီရာရုပ္ကို `၀တၳဳ´ဟု ေခၚ၏။ စိတ္ေစတသိက္တုိ႔သည္ ၀တၳဳရုပ္ကို မွီ၍သာ ျဖစ္ၾကရ၏။ ၀တၳဳ ၆-ပါးႏွင့္ ၎တုိ႔၏ တရားကိုယ္မ်ားမွာ -
၁။ စကၡဳ၀တၳဳ = စကၡဳပသာဒ၊
၂။ ေသာတ၀တၳဳ = ေသာတပသာဒ၊
၃။ ဃာန၀တၳဳ = ဃာနပသာဒ၊

၄။ ဇိ၀ွာ၀ိတၳဳ = ဇိ၀ွာပသာဒ၊
၅။ ကာယ၀တၳဳ = ကာယပသာဒ၊
၆။ ဟဒယ၀တၳဳ = ႏွလံုးအိမ္အတြင္းရွိ ႏွလံုးေသြး၌ တည္ေသာ ၀တၳဳရုပ္၊

ဘံုႏွင့္ ၀တၳဳ
၁။ ကာမ ၁၁-ဘံု၌ ၀တၳဳ ၆-ပါးလံုးကို ရႏုိင္၏။
၂။ ရူပဘံု၌ စကၡဳ၀တၳဳ၊ ေသာတ၀တၳဳႏွင့္ ဟာဒယ၀တၳဳတုိ႔ကိုသာ ရႏုိင္၏။ ရူပျဗဟၼာတုိ႔တြင္ ကာမဂုဏ္ကို တပ္မက္ျခင္းကင္းေသာ ဘာ၀နာ၏ အစြမ္းေၾကာင့္ ဃာန၀တၳဳ၊ ဇိ၀ွာ၀တၳဳ၊ ကာယ၀တၳဳတုိ႔ မရွိၾကကုန္။ ဘုရားဖူးျမင္ရန္ႏွင့္ တရားနာၾကားရန္အတြက္မူ စကၡဳ၀တၳဳႏွင့္ ေသာတ၀တၳဳတုိ႔ ရွိၾက၏။ ဟာဒယ၀တၳဳမွာ မေနာဒြါရိကစိတ္မ်ား မွီရန္လိုအပ္၏။
၃။ အရူပဘံု၌ ၀တၳဳတစ္ခုမွ် မရွိေခ်။ အရူပျဗဟၼာတုိ႔တြင္ ရုပ္၌ တပ္မက္ျခင္းကင္းေသာ ဘာ၀နာ၏ အစြမ္းေၾကာင့္ ရုပ္မရွိဘဲ နာမ္သာ ရွိၾက၏။ ထုိနာမ္တုိ႔သည္ ၀တၳဳရုပ္ကို မမွီဘဲ ျဖစ္ႏုိင္ၾက၏။

၀ိညာဏဓာတ္ ၇-ပါး
၀တၳဳသဂၤဟ၌လာေသာ ၀ိညာဏဓာတ္ ၇-ပါး၊ ၎တို႔၏တရားကိုယ္မ်ားႏွင့္ မွီရာ၀တၳဳတုိ႔မွာ ေအာက္ပါအတုိင္း ျဖစ္ၾက၏။
၁။ စကၡဳ၀ိညာဏဓာတ္ = စကၡဳ၀ိညာဏ္ေဒြ၊ စကၡဳ၀တၳဳကိုမွီ၏။
၂။ ေသာတ၀ိညာဏဓာတ္ = ေသာတ၀ိညာဏ္ေဒြ၊ ေသာတ၀တၳဳကို မွီ၏။
၃။ ဃာန၀ိညာဏဓာတ္= ဃာန၀ိညာဏ္ေဒြ၊ ဃာန၀တၳဳကို မွီ၏။
၄။ ဇိ၀ွာ၀ိညာဏဓာတ္ = ဇိ၀ွာ၀ိညာဏ္ေဒြ၊ ဇိ၀ွာ၀တၳဳကို မွီ၏။
၅။ ကာယ၀ိညာဏဓာတ္ = ကာယ၀ိညာဏ္ေဒြ၊ ကာယ၀တၳဳကို မွီ၏။
၆။ မေနာဓာတ္ = ပဥၥဒြါရာ၀ဇၨန္းႏွင့္ သမၸဋိစၧိဳန္းေဒြ၊ ဟဒယ၀တၳဳကို မွီ၏။
၇။ အေနာ၀ိညာဏဓာတ္ = ေဒြပဥၥ၀ိညာဏ္ ၁၀ႏွင့္ မေနာဓာတ္ ၃-ပါးတုိ႔မွ ၾကြင္းသည့္ စိတ္ ၇၆-ပါး၊ ဟာဒယ၀တၳဳကို မွီၾက၏။

၀တၳဳအလုိက္ စိတ္မ်ားကိုခြဲျခားပံု

၁။ စကၡဳ၀တၳဳ၊ ေသာတ၀တၳဳ၊ ဃာန၀တၳဳ၊ ဇိ၀ွာ၀တၳဳ၊ ကာယ၀တၳဳတည္းဟူေသာ ပသာဒရုပ္၀တၳဳ ၅-ပါးကို မွီ၍ျဖစ္ၾကေသာစိတ္ ၁၀-ပါးရွိ၏။ ေဒြပဥၥ၀ိညာဏ္ ၁၀-ပါးတည္း။
၂။ ဟဒယ၀တၳဳကိုမွီ၍ ျဖစ္ၾကေသာစိတ္ ၃၃-ပါးရွိ၏။ ေဒါသမူ ၂၊ မေနာဓာတ္ ၃၊ သႏၱီရဏ ၃၊ ဟသိတုပၸါဒ္ ၁၊ မဟာ၀ိပါက္ ၈၊ ရူပါ၀စရစိတ္ ၁၅၊ ေသာတာပတၱိမဂ္ ၁ တုိ႔တည္း။
အထက္ပါ (၁) ႏွင့္ (၂) ႏွစ္ရပ္ေပါင္း စိတ္ ၄၃-ပါးတုိ႔သည္ ၀တၳဳရုပ္ကိုမွီ၍သာ ျဖစ္ၾက၏။
၃။ ၀တၳဳရုပ္ကို မွီ၍လည္းေကာင္း၊ မမွီ၍လည္းေကာင္း ျဖစ္ၾကေသာ စိတ္ ၄၂-ပါးရွိ၏။ ေဒါသမူၾကဥ္ေသာ အကုသိုလ္စိတ္ ၁၀၊ မဟာကုသိုလ္ ၈၊ မဟာၾကိယာ ၈၊ အရူပကုသိုလ္ ၄၊ အရူပၾကိယာ ၄၊ ေသာတာပတၱိမဂ္ၾကဥ္ေသာ ေလာကုတၱရာစိတ္အက်ဥ္း ၇၊ မေနာဒြါရာ၀ဇၨန္း ၁ တုိ႔တည္း။
ဤစိတ္ ၄၂-ပါးတုိ႔သည္ ပဥၥေ၀ါကာရဘံု (ခႏၶာငါးပါးရွိေသာ ကာမဘံုႏွင့္ ရူပဘံု)၌ ျဖစ္ခုိက္၀ယ္ ၀တၳဳရုပ္ကို မွီ၍ျဖစ္ၾက၏။ စတုေ၀ါကာရဘံု (ရုပ္မရွိ၊ နာမ္ခႏၶာ ၄-ပါးသာရွိေသာ အရူပဘံု)၌ ျဖစ္သည့္အခါ ၀တၳဳရုပ္ကို မမွီဘဲ ျဖစ္ၾက၏။
၄။ အခါခပ္သိမ္း ၀တၳဳကိုမမွီဘဲ ျဖစ္ၾကေသာ စိတ္ ၄-ပါးရွိ၏။ အရူပ၀ိပါက္ ၄-ပါးတုိ႔တည္း။ ဤစိတ္တုိ႔သည္ အရူပျဗဟၼာတုိ႔၏ ပဋိသေႏၶစိတ္၊ ဘ၀င္စိတ္၊ စုတိစိတ္မ်ား ျဖစ္ၾက၏။