အခန္း (၂) ေစတသိက္ပိုင္း

ေစတသိက္ ၅၂-ပါး

၁။ သညသမာန္း ၁၃ - (က)သဗၺစိတၱသာ ဓာရဏ ၇၊ (ခ)ပဏိဏ္း ၆
၂။ အကုသိုလ္ ေစတသိက္ ၁၄ - (က)ေမာစတုက္ ၄၊ (ခ)ေလာၾတိ ၃၊ (ဂ)ေဒါစတုက္ ၄၊ (ဃ)အဆံုးၾတိ ၃
၃။ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၅ - (က) ေသာဘဏ သာဓာရဏ ၁၉၊ (ခ)၀ိရတိေစတသိက္၃၊ (ဂ)အပၸမညာေစတသိက္ ၂၊ (ဃ)ပညိေျႏၵေစတသိက္ ၁

အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၃
`ေကာင္းဆုိး ႏွစ္တန္၊ ခပ္တုိင္းငန္၊ သမာန္အည ေတရသ´

ေသာဘဏစိတ္တုိ႔ႏွင့္ လည္းေကာင္း၊ အေသာဘဏစိတ္တုိ႔ႏွင့္ လည္းေကာင္း၊ ယွဥ္တြဲႏုိင္ၾကေသာ ေစတသိက္မ်ားကို သညသမာန္း ေစတသိက္မ်ားဟု ေခၚ၏။ ဤေစတသိက္စုတြင္ သဗၺစိတၱသာဓာရဏ ေစတသိက္ ၇-ပါးႏွင့္ ပဏိဏ္းေစတသိက္ ၆-ပါးတုိ႔ ပါ၀င္ၾက၏။

(က) သဗၺစိတၱသာဓာရဏ ေစတသိက္ ၇-ပါး
အလံုးစံုေသာ စိတ္တုိ႔ႏွင့္ ဆက္ဆံေသာ ေစတသိက္မ်ားတည္း။
၁။ ဖႆ = အာရုံကို ေတြ႕ထိျခင္းသေဘာ၊
၂။ ေ၀ဒနာ = အာရုံ၏ အရသာကို ခံစားျခင္းသေဘာ၊
၃။ သညာ = အာရုံကို မွတ္သားျခင္းသေဘာ၊
၄။ ေစတနာ = ယွဥ္ဖက္ စိတ္ေစတသိက္တုိ႔ကို ဆုိင္ရာကိစၥတုိ႔၌ ေဆာင္ရြက္ၾကဖို႔ရာ ေစ့ေဆာ္တုိက္တြန္းျခင္းသေဘာ၊
၅။ ဧကဂၢတာ = တစ္ခုတည္းေသာ အာရုံ၌ တည္တံ့ျခင္း တည္ၾကည္ျခင္းသေဘာ၊
၆။ ဇိ၀ိတိေျႏၵ = ယွဥ္ဖက္တရားတို႔ကို သက္တမ္းျပည့္ တည္တံ့ေအာင္ ေစာင့္ထိန္းျခင္းသေဘာ၊ (နာမ္အသက္)
၇။ မနသိကာရ = အာရုံကို ႏွလံုးသြင္းျခင္းသေဘာ၊
`ဖသ္, ေ၀, သဥ္, ေစ၊ ဧ, ဇီ, မန၊ ဤသတၱ၊ သဗၺစိတ္တုိင္းျဖစ္´

ရွင္းလင္းခ်က္
စိတ္တစ္လံုးတြင္ အနည္းဆံုး အထက္ပါေစတသိက္ ၇-လံုးယွဥ္စပ္မွ အာရုံယူျခင္းကိစၥ ျပီးေျမာက္၏။

မနသိကာရသည္ စိတ္ႏွင့္ ေစတသိက္အေပါင္းတုိ႔က အာရုံသို႔ ဦးတည္သြားရန္ ပဲ့ထိန္းသဖြယ္ တည့္မတ္ေပး၏။ ေစတနာက စိတ္ေစတသိက္တုိ႔ကို အာရုံႏွင့္ ယွဥ္စပ္ေပး၏။ ဖႆက စိတ္ေစတသိက္တုိ႔ကို အာရုံႏွင့္ ထိေတြ႕ေပး၏။ ေ၀ဒနာက အာရုံ၏ အရသာကိုခံစား၏။ သညာက အာရုံကို မွတ္သား၏။ ဧကဂၢတာက အာရုံ၏ စိတ္ေစတသိက္တုိ႔ တည္ျငိမ္ေနေအာင္ ထိန္းေပးထား၏။ ဇီ၀ိတိေျႏၵက စိတ္ႏွင့္ ေစတသိက္တုိ႔ သက္တမ္းျပည့္ ရွင္သန္တည္တံ့ၾကေစရန္ ေစာင့္ထိန္းေပး၏။

(ခ) ပကိဏ္္းေစတသိက္ ၆-ပါး
၁။ ၀ိတက္ = ယွဥ္ဖက္စိတ္ေစတသိက္တုိ႔ကို အာရုံသို႔ တင္ေပးျခင္းသေဘာ၊
၂။ ၀ိစာရ = အာရုံကို သံုးသပ္ျခင္း (ထပ္၍ ထပ္၍ ယူျခင္း)သေဘာ၊
၃။ အဓိေမာကၡ = အာရုံကို ဆံုးျဖတ္ျခင္းသေဘာ၊
၄။ ၀ီရိယ = ယွဥ္ဖက္တရားတုိ႔ မဆုတ္နစ္ေအာင္ အားထုတ္ျခင္းသေဘာ၊
၅။ ပီတိ = အာရုံကို ႏွစ္သက္ျခင္းသေဘာ၊
၆။ ဆႏၵ = အာရုံကိုလုိခ်င္ေတာင့္တျခင္းသေဘာ။
`တက္, စာ, ၀ီ, ပိ၊ ဆန္, အဓိ၊ ျပြမ္းဘိပဏိဏ္းေျခာက္´

ရွင္းလင္းခ်က္
ပဏိဏ္းေစတသိက္တုိ႔သည္ စိတ္အားလံုးႏွင့္ မယွဥ္ၾကပါ။ သို႔ေသာ္ ေသာဘဏ၊ အေသာဘဏစိတ္ ၂-မ်ိဳးလံုးႏွင့္ ယွဥ္သင့္သလုိ ျပိဳးျပြမ္း၍ ယွဥ္ၾက၏။

အာရုံတုိ႔သည္ မေနာဒြါရႏွင့္ တုိက္ရုိက္ မထိေတြ႕ႏုိင္ၾကသျဖင့္ ထိေတြ႕ရန္ ၀ိတက္၏ အကူအညီလုိ၏။ ၀ိတက္သည္ စိတ္ေစတသိက္တုိ႔ကို အာရုံအမ်ိဳးမ်ိဳးသို႔ တင္ေပးျခင္းျဖင့္ စိတ္ကူးအၾကံအစည္မ်ားေစ၏။

၀ိစာရသည္ ၀ိတက္တင္ပို႔ေပးလုိက္သည့္ အာရုံေပၚမွ စိတ္ေစတသိက္တုိ႔ ခ်က္ခ်င္း မေလွ်ာက်ရန္ အာရုံကို သံုးသပ္ေစ၏။ အဓိေမာကၡသည္ စိတ္ေစတသိက္တုိ႔ကို အာရုံ၌ ခုိင္ျမဲေနေအာင္ ေဆာင္ရြက္ေပးျပီး အာရုံကို ဆံုးျဖတ္ေပး၏။

၀ီရိယသည္ စိတ္ေစတသိက္တုိ႔ မဆုတ္နစ္ေအာင္ ေထာက္ပံ့ျခင္း အားထုတ္ျခင္းသေဘာျဖစ္၏။ အခက္အခဲၾကံဳေတြ႕လွ်င့္ ေနာက္မတြန္႔၊ မေၾကာက္ရြံ႕တတ္ေသာ ရဲရင့္သူ၊ လံု႔လရွိသူ၊ သည္းခံနုိင္သူ၏ အရည္အေသြးျဖစ္၏။

ပီတိသည္ အာရုံကို ႏွစ္သက္ျခင္းျဖင့္ အာရုံ၌ စိတ္ေစတသိက္တုိ႔ ခုိင္ျမဲေနရန္ ကူညီေပး၏။ စိတ္ေစတသိက္တုိ႔ကို ပဒုမၼာၾကာပန္းကဲ့သို႔ ပြင့္လန္းတုိးပြားေစ၏။ ေရျပတ္၍ ႏြမ္းလ်ေနေသာ ခရီးသြား ေယာက္်ားသည္ ေရကန္ကို လွမ္းျမင္ရသည့္အခါ ရႊင္လန္းအားရျပီး ခြန္အားလန္းသစ္လာ၏။ ဤသို႔ လန္းသစ္လာျခင္းသည္ ပီတိ၏ စြမ္းအားေၾကာင့္ ျဖစ္၏။

အကုသိုလ္ေစတသိက္ ၁၄-ပါး

(က) ေမာဟစတုကၠ ေခၚ ေမာဟအသင္း၀င္ ေစတသိက္ ၄-ပါးမွာ -
၁။ ေမာဟ = အာရုံ၏သေဘာအမွန္ကိုမသိျခင္း၊ ဖံုးကြယ္ျခင္းသေဘာ၊
၂။ အဟိရိက = ဒုစရုိက္မေကာင္းမူကိုျပဳရန္ မရွက္ျခင္းသေဘာ၊
၃။ အေနာတၱပၸ = ဒုစရုိက္မေကာင္းမူကိုျပဳရန္ မေၾကာက္လန္႔ျခင္းသေဘာ၊

၄။ ဥဒၶစၥ = အာရုံတစ္ခု၌ မျငိမ္သက္ျခင္း၊ ပ်ံ႕လြင့္ျခင္းသေဘာ၊
`ေမာ, ဟိ, ေနာတ္္, ဥဒ္၊ ေမာစတုက္´

(ခ) ေလာၾတိေခၚ ေလာဘအသင္း၀င္ ေစတသိက္ ၃-ပါးမွာ -
၅။ ေလာဘ = ကာမဂုဏ္အာရုံကို ျငိကပ္တပ္မက္ျခင္းသေဘာ၊
၆။ ဒိ႒ိ = လြဲမွားစြာ ထင္ျမင္ယူဆျခင္းသေဘာ၊
၇။ မာန = ေထာင္လႊား၀င့္ၾကြားျခင္းသေဘာ၊
`ေလာ, မာန္, ဒိ႒ိ၊ ေလာၾတိ´

(ဂ) ေဒါသစတုကၠေခၚ ေဒါသအသင္း၀င္ေစတသိက္ ၄-ပါးမွာ -
၈။ ေဒါသ = ခက္ထန္ၾကမ္းတမ္းျခင္းသေဘာ၊
၉။ ဣႆာ = သူတစ္ပါး၏ စည္းစိမ္ခ်မ္းသာကို ျငဴစူျခင္း မနာလုိျခင္းသေဘာ၊
၁၀။ မစၧရိယ = မိမိ၏ စည္းစိမ္ခ်မ္းသာကို လွ်ိဳ႕၀ွက္ျခင္း၊ ၀န္တုိျခင္း၊ ႏွေျမာျခင္းသေဘာ၊
၁၁။ ကုကၠဳစၥ = ျပဳခဲ့မိေသာ ဒုစရုိက္၊ မျပဳခဲ့မိေသာ သုစရုိက္တို႔ကို ေနာင္တတစ္ဖန္ ပူပန္ျခင္းသေဘာ၊
`ေဒါ၊ ဣသ္၊ မစ္၊ ကုက္၊ ေဒါစတုက္´

(ဃ) အဆံုးၾတိေခၚ ေနာက္ဆံုးအကုသိုလ္ေစတသိက္ ၃-ပါးမွာ -
၁၂။ ထိန = စိတ္၏အမူ၌ ေလးလံထုိင္းမူိင္းျခင္း၊ စိတ္မခံျခင္းသေဘာ၊
၁၃။ မိဒၶ = ေစတသိက္တုိ႔၏ အမူ၌ ေလးလံထုိင္းမူိင္းျခင္း၊
၁၄။ ၀ိစိကိစၧာ = ရတနာ ၃-ပါး၊ သစၥာ ၄-ပါး၊ ကံတရား စသည့္ ကုသိုလ္ေရး၌ ယံုမွားသံသယျဖစ္ျခင္းသေဘာ၊
`ထိ, မိဒ္, ၀ိစိ၊ ဆံုၾတိ´

ရွင္းလင္းခ်က္
အကုသိုလ္ေစတသိက္ ၁၄-လံုးတုိ႔ကား ကြ်ႏု္ပ္တုိ႔၏ ေၾကာက္စရာအေကာင္းဆံုး ရန္သူမ်ားတည္း။ သတိမရွိေသာ စိတ္တြင္းသို႔ ၀င္ခ်င္သလုိ၀င္ႏုိင္ၾကသည္။ စိတ္ကို ပူေလာင္ဆင္းရဲေစျပီး အပါယ္သို႔ တြန္းခ်ႏုိင္ၾကသည္။

ေမာဟ၊ ေလာဘ၊ ေဒါသတို႔ကား အကုသိုလ္ဟိတ္မ်ား ျဖစ္ၾကသည္ႏွင့္အညီ အကုသိုလ္၏ အရင္းအျမစ္မူလမ်ား ျဖစ္ၾက၏။

ေမာစတုက္ ၄-ပါးတုိ႔သည္ အကုသိုလ္စိတ္ျဖစ္တုိင္း ပါ၀င္ၾကသျဖင့္ အကုသလသာဓာရဏဟု အမည္ရၾက၏။ ေမာဟသည္ ရုပ္နာမ္သေဘာ၊ ကံသေဘာ၊ သစၥာသေဘာ စသည္တုိ႔ကို ဖံုးကြယ္ထားျပီး သတၱ၀ါတုိ႔အား အေမွာင္တုိက္၌ က်င္လည္ေစ၏။ ထုိအေမွာင္တုိက္၏ အေထာက္အပံ့ျဖင့္ မေကာင္းမူ ဒုစရုိက္ကို ျပဳလုပ္ဖုိ႔ အဟိရိကက မရွက္ မုန္းရန္၊ အေနာတၱပၸက မေၾကာက္ရြံ႕ရန္ အားေပးအားေျမွာက္ ျပဳၾက၏။ ဥဒၶစၥက အမွန္သေဘာကို မေတြးေေတာမိေအာင္ စိတ္ကို ပ်ံ႕လြင့္ေစ၏။

ေလာၾတိဟုေခၚေသာ ေလာဘ၊ ဒိ႒ိႏွင့္ မာနတုိ႔သည္ သံသရာကို ခ်ဲ႕ကားတတ္ေသာ ပပဥၥတရားမ်ား ျဖစ္ၾက၏။ ေလာဘသည္ ကာမဂုဏ္အာရုံကို တမ္းတမ္းစြဲ၊ ငမ္းငမ္းတက္၊ တပ္မက္တြယ္တာလုိခ်င္သည့္သေဘာ ျဖစ္၏။ သတၱ၀ါတုိ႔အား မည္သည့္အခါမွ် မေရာင့္ရဲ မတင္းတိမ္ေစဘဲ အာရုံသစ္မ်ားကို အျမဲရွာေဖြေနေစ၏။ ဒိ႒ိသည္ မိမိကို ခ်စ္ခင္ တပ္မက္သည့္ ေလာဘအေပၚ အေျချပဳလ်က္ ရုပ္နာမ္ ၂-ပါးသာျဖစ္သည့္ ေလာကီခႏၶာငါးပါးကို `ငါ၊ သတၱ၀ါ၊ ေယာက္်ား၊ မိန္းမ´စသည္ျဖင့္ လြဲမွားစြာ ထင္ျမင္စြဲလမး္ေစ၏။ မာနသည္ ေလာကီခႏၶာငါးပါးကိုပင္ `ငါ တကား၊ ငါလုိလူ ဇမၺဴမွာ ရွိေသးလား´ဟု ေထာင္လႊား၀င့္ၾကြားေစ၏။

`ေဒါသႏွင့္တူေသာ အျပစ္သည္မရွိ´ဟု ဘုရားေဟာထားသည္ႏွင့္အညီ ေဒါသသည္ အဖ်က္ဆီးတတ္ဆံုးေသာ တရားျဖစ္၏။ ေျမြေပြး ေျမြေဟာက္ႏွင့္ တူ၏။ တက္ၾကြေသာ ေဒါသကသာ ဖ်က္ဆီးတတ္သည္ မဟုတ္၊ ဆုတ္နစ္ေသာ ေဒါသေၾကာင့္ ျဖစ္သည့္ စိတ္ပ်က္ျခင္း၊ ေၾကာက္လန္႔ျခင္း၊ ၀မ္းနည္းပူေဆြးျခင္း၊ ငိုေၾကြးျခင္း၊ စိတ္ႏွလံုးမသာယာျခင္း၊ လြန္ကဲစြာ ပူေဆြးျခင္းတုိ႔ကလည္း ကိုယ္စိတ္ႏွစ္ပါး ပ်က္စီးေစၾက၏။

ဣႆာႏွင့္ မစၧရိယတို႔သည္ အလိုလိုေနရင္း စိတ္ကို ဆင္းရဲေစျပီး အကုသိုလ္တိုးပြားေစၾက၏။ ၎တုိ႔ကို ႏွိမ္နင္းလုိက္သည္ႏွင့္ တစ္ျပိဳင္နက္ စိတ္ခ်မ္းသာသြားမည့္ အေၾကာင္းကို `မနာလုိကင္း၊ ၀န္တုိရွင္း၊ လက္ငင္းခ်မ္းသာသည္´ဟု မဟာစည္ဆရာေတာ္ စပ္ဆုိခဲ့ေပ၏။

ကုကၠဳစျဖင့္ ေနာင္တတစ္ဖန္ ပူပန္ေနျခင္းသည္ ျပဳခဲ့မိျပီးေသာ ဒုစရုိက္ကို မျပဳရာေရာက္ေအာင္ မျပဳခဲ့မိေသးသည့္ သုစရုိက္ကိုလည္း ျပဳရာေရာက္ေအာင္ မစြမ္းေဆာင္ေပးႏုိင္သည့္အျပင္ အကုသိုလ္ကိုပင္ တုိးပြားေစသျဖင့္ အျမင္ကပ္စရာ အက်ိဳးယုတ္စရာ အမူအရာသာျဖစ္၏။

ထိနႏွင့္ မိဒၶတုိ႔သည္ စိတ္ႏွင့္ ေစတသိက္တုိ႔ကို ထုိင္းမူိင္းေလးလံေစျခင္းျဖင့္ ပ်င္းရိငုိက္မ်ဥ္းျခင္းကို ျဖစ္ေပၚေစၾက၏။ ကုသိုလ္အလုပ္ကို ဆုတ္ယုတ္ေစၾက၏။ ဘုရား၊ တရား၊ သံဃာႏွင့္ ကုသိုလ္ေရးကိစၥမ်ား၌ ယံုမွားသံသယျဖစ္ေစေသာ ၀ိစိကိစၧာသည္လည္း ကုသိုလ္အလုပ္ကို ဆုတ္နစ္ေစ၏။ သို႔အတြက္ ထိန၊ မိဒၶ၊ ၀ိစိကိစၧာတုိ႔ကို အကုသိုလ္ ေစတသိက္မ်ားအတြင္း ထည့္သြင္းထားျခင္းျဖစ္၏။

စိတ္ကိုညစ္ညဴး ပူေလာင္ေစတတ္ေသာ ကိေလသာတရား ၁၀-ပါးတုိ႔ကား ေလာဘ၊ ေဒါသ၊ ေမာဟ၊ မာန၊ ဒိ႒ိ၊ ၀ိစိကိစၧာ၊ ထိန၊ ဥဒၶစၥ၊ အဟိရိကႏွင့္ အေနာတၱပၸတုိ႔ ျဖစ္ၾက၏။

ေသာဘဏေစတသိက္ ၂၅-ပါး

ေသာဘဏသာဓာရဏ ေစတသိက္ ၁၉-ပါး
ေသာဘဏစိတ္အားလံုးႏွင့္ ဆက္ဆံေသာ (၀ါ) ေသာဘဏစိတ္ျဖစ္တုိင္း ပါ၀င္ၾကေသာ ေစတသိက္တုိ႔တည္း။
၁။ သဒၶါ = ဘုရား၊ တရား၊ သံဃာ စသည့္ ကုသိုလ္အာရုံ၌ ယွဥ္ဖက္တရားတုိ႔ကို ၾကည္လင္ေစျခင္း၊ ယံုၾကည္ေစျခင္းသေဘာ၊
၂။ သတိ = ဘုရား၊ တရား၊ သံဃာ စသည့္ကုသိုလ္အာရုံ၌ ယွဏ္ဖက္တရားတို႔ကို ေအာက္ေမ့ အမွတ္ရေစျခင္းသေဘာ၊

၃။ ဟိရီ = မေကာင္းမူ ဒုစရုိက္မွ ရွက္မုန္းျခင္းသေဘာ၊
၄။ ၾသတၱပၸ = မေကာင္းမူ ဒုစရုိက္မွ ေၾကာက္လန္႔ျခင္းသေဘာ၊
၅။ အေလာဘ = ကာမဂုဏ္အာရုံကို မလုိခ်င္ မတပ္မက္ျခင္းသေဘာ၊
၆။ အေဒါသ = မၾကမ္းတမ္း မခက္ထန္ျခင္းသေဘာ (ေမတၱာ)၊
၇။ တၾတမဇၥ်တၱတာ = ယွဥ္ဖက္တရားတုိ႔အား ဆုိင္ရာကိစၥမ်ားကို မယုတ္မလြန္ မွ်တစြာ ေဆာင္ရြက္ၾကရန္ တည့္မတ္ ထိန္းသိမ္းေပးျခင္းသေဘာ (ဥေပကၡာ)
၈။ ကာယပႆဒၶိ = ေစတသိက္အေပါင္း၏ ျငိမ္းေအးျခင္းသေဘာ၊
၉။ စိတၱပႆဒၶိ = စိတ္၏ ျငိမ္းေအးျခင္းသေဘာ၊
၁၀။ ကာယလဟုတာ = ေစတသိက္အေပါင္း၏ ေပါ့ပါးသြက္လက္ျခင္းသေဘာ၊
၁၁။ စိတၱလဟုတာ = စိတ္၏ ေပါ့ပါးသြက္လက္ျခင္းသေဘာ၊
၁၂။ ကာယမုဒုတာ = ေစတသိက္အေပါင္း၏ ႏူးညံ့ေပ်ာင္းအိျခင္သေဘာ၊
၁၃။ စိတၱမုဒုတ = စိတ္၏ ႏူးညံ့ေပ်ာင္းအိျခင္းသေဘာ၊
၁၄။ ကာယကမၼညတာ = စိတ္၏ ကုသိုလ္ေကာင္းမူ၌ ခံ့ညားျခင္းသေဘာ၊
၁၅။ စိတၱကမၼညတာ = စိတ္၏ ကုသိုလ္ေကာင္းမူ၌ ခံညားျခင္းသေဘာ၊
၁၆။ ကာယပါဂုညတာ = ေစတသိက္ အေပါင္း၏ ကုသိုလ္ေကာင္းမူ၌ ေလ့လာႏုိင္နင္းျခင္း သေဘာ၊
၁၇။ စိတၱပါဂုညတာ = စိတ္၏ကုသိုလ္ေကာင္းမူ၌ ေလ့လာႏုိင္နင္းျခင္းသေဘာ၊
၁၈။ ကာယုဇုကတာ = ေစတသိက္အေပါင္း၏ ေျဖာင့္မတ္စြာ ျဖစ္ျခင္းသေဘာ၊
၁၉။ စိတၱဳဇုကတာ = စိတ္၏ ေျဖာင့္မတ္စြာ ျဖစ္ျခင္းသေဘာ။

`သံခိပ္လကၤာ´ = သဒၶါ၊ သတိ၊ ဟိရိ၊ ၾသတၱပ္၊ ဟိတ္ႏွစ္ရပ္၊ တၾတမဇၥ်တၱာ၊ မႆဒၶိ, လဟု၊ မုဒု, ကမၼဥ္၊ ပါဂုညင္ႏွင့္၊ ထုိ႔ျပင္ ဥဇုက၊ ေျခာက္ဓမၼ၊ ကာယစိတ္ႏွင့္ေႏွာ´

ရွင္းလင္းခ်က္
စၾက၀ေတးမင္း၏ ပတၱျမားရတနာသည္ ေနာက္က်ိေနေသာေရမွ အနည္မ်ားကို ထုိင္ေစကာ ေရကိုၾကည္လင္ေစသကဲ့သို႔ သဒၶါသည္ ကိေလသာ အညစ္အေၾကးမ်ားကို အနည္ထုိင္ေစျပီး စိတ္ေစတသိက္တုိ႔ကို ၾကည္လင္ေစ၏။ ေမာဟ၊ ဒိ႒ိ၊ ၀ိစိကိစၧာတို႔ကို ဖယ္ရွားျပီး ဘုရား၊ တရား၊ သံဃာ၌ ယံုၾကည္မူကို ျဖစ္ေပၚေစ၏။

အကုသိုလ္အမူမ်ား၌ ေမာဟဦးေဆာင္သကဲ့သို႔ ကုသိုလ္ေရးတြင္ သဒၶါဦးေဆာင္၏။ သဒၶါမရွိသူသည္ ဗုဒၶသာသနာေတာ္ႏွင့္ ၾကံဳၾကိဳက္ေနပါေသာ္လည္း ကုသိုလ္ျပဳခြင့္မရေခ်။ လက္မရွိေသာသူသည္ ေရႊေတာင္ေပၚ ေရာက္ေနေသာ္လည္း ေရႊတံုးမ်ားကို မေကာက္ယူႏုိင္သကဲ့သို႔တည္း။ ထုိ႔ေၾကာင့္ `ဤေလာကမွာ၊ လူ႔ဥစၥာ၊ သဒၶါအျမတ္ဆံုးတည္း´ဟု ဗုဒၶမိန္႔ၾကားေတာ္မူ၏။

သတိသည္ ျဖစ္ျပီးျဖစ္ဆဲ အာရုံမ်ားကို ေရစီးေၾကာင္း၌ ဗူးေတာင္းမ်ား လြင့္ေမ်ာသြားသလုိ လြင့္ေမ်ာ ေပ်ာက္ကြယ္မသြားရန္ ေအာက္ေမ့ အမွတ္ရေစေသာ သေဘာျဖစ္၏။ `သတိမမူ ဂူမျမင္´ဟူသကဲ့သို႔ သတိမထားလွ်င္ ျမင္ၾကားသည္မ်ားကို မွတ္မွတ္ရရ မသိလုိက္ပါ။ ၀ိပႆနာရူမွတ္ရာတြင္ ဒြါရ ၆-ပါး၌ အာရုံမ်ားထင္လာသမွ်ကို မလြတ္တမ္းရူမွတ္ႏုိင္ရန္ သတိကပ္၍ ရူမွတ္ရ၏။ ဤနည္းျဖင့္ သတိဟူေသာ တံခါးမွဴးသည္ စိတ္ထဲသို႔ ကိေလသာမ်ား မစိမ့္၀င္ရန္ ေစာင့္ၾကပ္တားဆီးေပးႏုိင္၏။

ဟိရိႏွင့္ ၾသတၱပၸတုိ႔သည္ အဟိရိကႏွင့္ အေနာတၱပၸတုိ႔၏ ဆန္႔က်င္ဘက္တရားမ်ား ျဖစ္ၾက၏။ အမိႏွင့္သား၊ အဖႏွင့္သမီး စသည္ျဖင့္ ေဖာက္ျပားျခင္း မရွိရန္ လူႏွင့္ တိရစၧာန္အၾကား စည္းျခားေပးေသာ ေလာကပါလတရားမ်ား (ကမၻာေစာင့္တရားမ်ား) ျဖစ္ၾက၏။

အေလာဘသည္ ကိေလသာမွ လြတ္ေျမာက္ျပီးေသာ ရဟႏၱာအရွင္ျမတ္တုိ႔၌ ထင္ရွား၏။ ထုိအရွင္ျမတ္တုိ႔သည္ မည္သည့္ ပစၥည္းဥစၥာကိုမွ် `ငါ့ဥစၥာ´ ဟူေသာ အမွတ္ျဖင့္ သိမ္းဆည္းထားျခင္း မရွိေခ်။ ပစၥည္းဥစၥာကို စြန္႕လႊတ္၍ ဒါနျပဳသူသည္ ေလာဘကိေလသာကို အေလာဘျဖင့္ ေခတၱ အႏုိင္ရလုိက္ျခင္းပင္ ျဖစ္၏။

အေဒါသသည္ ေဒါသ၏ ဆန္႔က်င္ဘက္ျဖစ္၏။ ဖ်က္ဆီးတတ္မူ၊ ရန္ျငိဳးဖြဲ႕မူ ေဒါသအစုကို တြန္းလွန္ျပီး စန္းလအသြင္ ၾကည္လင္ေအးျမေစေသာ တရားျဖစ္၏။ သတၱ၀ါမ်ား ေဘးရန္ကင္းေ၀းရန္၊ ခ်မ္းသာၾကီးပြားရန္ ေမတၱာပို႔သျခင္းသည္ အေဒါသေစတသိက္၏ အမူကိစၥတစ္ရပ္ျဖစ္၏။

တၾတမဇၥ်တၱတာသည္ စိတ္ေစတသိက္တုိ႔အား မိမိဆုိင္ရာ အမူကိစၥမ်ားကို ေဆာင္ရြက္ရာ၌ မယုတ္မလြန္ေစရန္ ထိန္းေက်ာင္းေပးသျဖင့္ ေမာင္ေတာ္ကား၏ ဘရိတ္ကိရိယာႏွင့္ တူ၏။ ျမင္းႏွစ္စီးတို႔အား အညီအမွ် ေျပးသြားၾကေစရန္ ထိန္းကြပ္ေပးရေသာ ရထားထိန္းႏွင့္လည္းတူ၏။ `သတၱ၀ါတုိ႔သည္ ကမၼသကာ ကံစီမံသည့္အတုိင္း ျဖစ္ၾကရ၏´ဟု ႏွလံုးသြင္းလ်က္ စိတ္တည္ျငိမ္ခုိင္ျမဲေနေသာ ဥေပကၡာသည္ တၾတမဇၥ်တၱတာ၏ သေဘာတစ္ခုပင္ ျဖစ္၏။

စိတ္ေစတသိက္တုိ႔၏ ျငိမ္းေအးျခင္းသေဘာ (ပႆဒၶိ)၊ စိတ္ေစတသိက္တုိ႔၏ ေပါ့ပါး သြက္လက္မူသေဘာ (လဟုတာ)၊ စိတ္ေစတသိက္တုိ႔၏ ႏူးညံ့ေပ်ာ့ေပ်ာင္းျခင္းသေဘာ (မုဒုတာ)၊ စိတ္ေစတသိက္တုိ႔၏ ကုသုိလ္ေကာင္းမူ၌ ေကာင္းမြန္ခံ့ညားျခင္းသေဘာ (ကမၼညတာ)၊ စိတ္ေစတသိက္တုိ႔၏ အျပစ္အနာအဆာကင္းပ၍ ပြန္းတီးစြာ ေလ့လာထားျခင္းသေဘာ (ပါဂုညတာ)ႏွင့္ စိတ္ေစတသိက္တုိ႔၏ ေျဖာင့္မတ္ျခင္းသေဘာ (ဥဇုကတာ)တုိ႔သည္ ကုသိုလ္ေရးကိစၥ၌ အေလ့အက်င့္မ်ားသူတုိ႔တြင္ ေပၚလြင္ထင္ရွားၾက၏။ ၀ိပႆနာ အားထုတ္သျဖင့္ အထက္ဉာဏ္မ်ားသို႔ ေရာက္ေနၾကေသာ ေယာဂီမ်ား၌ သာ၍ထင္ရွားၾက၏။ စိတ္ေစတသိက္တုိ႔ ျငိမ္းေအး၊ ေပါ့ပါး ေကာင္းမြန္ခံ့ညားေနၾကေသာအခါ၌ စိတ္ေၾကာင့္ျဖစ္သည့္ စိတၱဇရုပ္မ်ားသည္လည္း ျငိမ္းေအး၊ ေပါ့ပါး ေကာင္းမြန္ခံ့ညားေနၾကေပ၏။

သဒၶါ၊ သတိ၊ ဟိရီ၊ ၾသတၱပၸ၊ အေလာဘ။ အေဒါသႏွင့္ တၾတမဇၥ်တၱတာတုိ႔သည္ တစ္ပါးစီသာလွ်င္ မိမိတုိ႔၏ ဆန္႔က်င္ဘက္ တရားတို႔ကို ဖယ္ရွား ႏွိမ္ႏွင္းႏုိင္ၾက၏။
ကာယပႆဒၶိ - စိတၱပႆဒၶိ၊ ကာယလဟုတာ-စိတၱလဟုတာ စေသာ စံုတြဲေစတသိက္တုိ႔ကား ႏွစ္ပါးစီတြဲ၍သာ သက္ဆုိင္ရာ ဆန္႔က်င္ဘက္ အကုသိုလ္တရားတုိ႔ကို ပယ္ရွားႏုိင္ၾက၏။ ဤအေၾကာင္းေၾကာင့္ ဤေစတသိက္တုိ႔ကို ၂-ပါးစီတြဲလ်က္ ဗုဒၶျမတ္စြာ ေဟာၾကားေတာ္မူခဲ့ျခင္း ျဖစ္၏။

၀ိရတိေစတသိက္ ၃-ပါး
၁။ သမၼာ၀ါစာ = အသက္ေမြး၀မ္းေက်ာင္းႏွင့္ မဆက္စပ္ဘဲ ၀စီဒုစရုိက္ ၄-ပါးကို ေရွာင္ၾကဥ္ျခင္းသေဘာ၊
၂။ သမၼာကမၼႏၱ = အသက္ေမြး၀မ္းေက်ာင္းႏွင့္ မဆက္စပ္ဘဲ  ကာယဒုစရုိက္ ၃-ပါးကို ေရွာင္ၾကဥ္ျခင္းသေဘာ၊
၃။ သမၼာအာဇီ၀ = အသက္ေမြး၀မ္းေက်ာင္းႏွင့္ ဆက္စပ္၍ ၀စီဒုစရုိက္ ၄-ပါးႏွင့္ ကာယုစရုိက္ ၃-ပါးကို ေရွာင္ၾကဥ္ျခင္းသေဘာ၊

ရွင္းလင္းခ်က္
ဤေစတသိက္ ၃-ပါးသည္ သီလမဂၢင္မ်ားအျဖစ္ မဂၢင္ ၈-ပါးတြင္ ပါ၀င္ၾက၏။

၀စီဒုစရုိက္ေလးပါးမွာ (၁) မုသာ၀ါ = မမွန္ေသာစကားကိုေျပာျခင္း၊ (၂) ပိသုဏ၀ါစာ = ကုန္းေခ်ာေသာစကားကိုေျပာျခင္း၊ (၃) ဖရုသ၀ါစာ = ၾကမ္းတမ္းေသာစကားကိုေျပာျခင္း၊ (၄) သမၹပၸလာပ = အက်ိဳးမရွိသည့္ သိမ္ဖ်င္းေသာစကားကိုေျပာျခင္းတုိ႔ ျဖစ္ၾက၏။ ဤ၀စီဒုစရုိက္ ၄-ပါးအနက္ ၁-ပါးပါးကို က်ဴးလြန္ရန္ အခြင့္ၾကံဳလာေသာအခါ မက်ဴးလြန္ဘဲ ေရွာင္ၾကဥ္လုိက္လွ်င္ သမၼာ၀ါစာ ျဖစ္၏။

ကာယဒုစရုိက္ ၃-ပါးမွာ (၁) ပါဏာတိပါတ = သူတစ္ပါးအသက္ကို သတ္ျခင္း၊ (၂) အဒိႏၷာဒါန = သူတစ္ပါးဥစၥာကို ခုိးယူျခင္းႏွင့္ (၃) ကာေမသုမိစၧစာရ = သူတစ္ပါးသားမယားကို ဖ်က္ဆီးျခင္းတုိ႔ ျဖစ္ၾက၏။ ဤကာယဒုစရုိက္ ၃-ပါးအနက္ ၁-ပါးပါးကို က်ဴးလြန္ရန္ အခြင့္ၾကံဳလာေသာအခါ မက်ဴးလြန္ဘဲ ေရွာင္ၾကဥ္လုိက္လွ်င္ သမၼာကမၼႏၱ ျဖစ္၏။ ဥပမာ ကိုက္ေသာျခင္ကို ရိုက္မသတ္ဘဲ အသာအယာ ဖယ္ရွားလုိက္လွ်င္ သမၼာကမၼႏၱျဖစ္၏။

အသက္ေမြး၀မ္းေက်ာင္းအတြက္ အထက္ပါ ၀စီဒုစရိုက္ ၄-ပါးႏွင့္ ကာယဒုစရုိက္ ၃-ပါးတုိ႔ အနက္မွာ ၁-ပါးပါးကို က်ဴးလြန္ရန္ အခြင့္ၾကံဳလာသည့္အခါ မက်ဴးလြန္ဘဲ ေရွာင္ၾကဥ္လုိက္လွ်င္ သမၼာအာဇီ၀ ျဖစ္၏။ ဥပမာ = ၾကက္ဘဲ တုိ႔ကို သတ္၍ ေရာင္းခ်ျခင္း၊ လိမ္ညာ၍ စီးပြားရွာျခင္း စသည္တုိ႔ကို ေရွာင္ၾကဥ္ျခင္းသည္ သမၼာအာဇီ၀ ျဖစ္၏။

အပၸမညာ ေစတသိက္ ၂-ပါး
၁။ ကရုဏာ = ဒုကၡိတသတၱ၀ါ ပညတ္ကို အာရုံျပဳ၍ သနားၾကင္နာျခင္းသေဘာ၊
၂။ မုဒိတာ = သုခိတသတၱ၀ါ ပညတ္ကို အာရုံျပဳ၍ ၀မ္းေျမာက္ျခင္းသေဘာ၊

ရွင္းလင္းခ်က္

ကရုဏာသည္ ဆင္းရဲဒုကၡေရာက္ေနေသာ သတၱ၀ါတုိ႔ကို ျမင္ေတြ႕ရသည့္အခါ ထိုသတၱ၀ါတုိ႔အား ထုိဆင္းရဲဒုကၡမွ လြတ္ေျမာက္ေစလိုသည့္ သေဘာျဖစ္၏၊ သတၱ၀ါတုိ႔အား ႏွိပ္စက္ညွဥ္းဆဲတတ္သည့္ ၀ိဟိ ံသေခၚ ေဒါသ၏ ဆန္႔က်င္ဘက္ျဖစ္၏။

မုဒိတာသည္ ၾကီးပြားခ်မ္းသာေနေသာ သတၱ၀ါတုိ႔ွကို ျမင္ေတြ႕ရသည့္အခါ သူေတာ္ေကာင္းတုိ႔ွ၏ စိတ္၌ ျဖစ္ေပၚေသာ ၀မ္းေျမာက္ျခင္းသေဘာ ျဖစ္၏။ မနာလုိ ၀န္တုိတတ္သည့္ ဣႆာ၏ ဆန္႔က်င္ဘက္ျဖစ္၏။

ေမတၱာ၊ ကရုဏာ၊ မုဒိတာႏွင့္ ဥေပကၡာတုိ႔သည္ ျဗဟၼာတုိ႔၏ ျမတ္ေသာ အက်င့္ျဖစ္သည့္ ျဗဟၼစိုရ္တရား ၄-ပါး ျဖစ္ၾက၏။

ပညိေျႏၵေစတသိက္
ပညိေျႏၵ = ပညာ + ဣေျႏၵိယ = အာရုံ၏ အမွန္သေဘာကို ထုိးထြင္း၍ သိမူကိစၥ၌ အစိုးရ ျခင္းသေဘာ၊

ရွင္းလင္းခ်က္
ဤေစတသိက္ကို ပညာေစတသိက္ဟုလည္း ေခၚ၏။ ေမာဟ၏ ဆန္႔က်င္ဘက္ျဖစ္သျဖင့္ အေမာဟဟုလည္း ေခၚ၏။ အ၀ိဇၨာအမုိက္ေမွာင္ကို ပယ္ခြာတတ္သျဖင့္ ၀ိဇၨာဟုလည္း အမည္ရ၏။

ရုပ္နာမ္တုိ႔၏ အနိစၥ၊ ဒုကၡ၊ အနတၱသေဘာကို သိျခင္း၊ ကံ-ကံ၏အက်ိဳးသေဘာကို သိနားလည္ျခင္း၊ အရိယသစၥာ ၄-ပါးႏွင့္ ပဋိစၥသမုပၸါ၏္သေဘာတုိ႔ကို သိျမင္ျခင္းတုိ႔သည္ ပညာျဖစ္၏။

သမၸေယာဂနည္းႏွင့္ သဂၤဟနည္း

ေစတသိက္တစ္လံုးစီက မည္သည့္စိတ္မ်ား၌ ယွဥ္ႏုိင္သည္ကို ေဖာ္ျပေသာနည္းသည္ သမၸေယာဂနည္း ျဖစ္၏။

အညသမာန္းသမၸေယာဂ ၇-နည္း
(၁) သဗၺစိတၱသာဓာရဏေစတသိက္ ၇-ပါးသည္ စိတ္အက်ဥ္း ၈၉-ပါး၊ စိတ္အက်ယ္ ၁၂၁-ပါးတို႔၌ ယွဥ္ၾက၏။
(၂) ၀ိတက္သည္ ေဒြပဥၥ၀ိညာဏ္ ၁၀-ၾကဥ္ေသာ ကာမစိတ္ ၄၄-ပါး၊ ပထမစ်ာန္စိတ္ ၁၁-ပါး၊ ေပါင္း ၅၅-ပါးေသာ စိတ္တုိ႔၌ ယွဥ္၏။

(၃) ၀ိစာရသည္ ၀ိတက္ယွဥ္ေသာစိတ္ ၅၅-ပါး၊ ဒုတိယစ်ာန္စိတ္ ၁၁-ပါး၊ ေပါင္း ၆၆-ပါးေသာ စိတ္တုိ႔၌ ယွဥ္၏။
(၄) အဓိေမာကၡသည္ ေဒြပဥၥ၀ိညာဏ္ ၁၀-ႏွင့္ ၀ိစိကိစၧာသဟဂုတ္စိတ္တုိ႔ကို ၾကဥ္၍ ၾကြင္းသည့္စိတ္ ၇၈-ပါးတုိ႔၌ ယွဥ္၏။
(၅) ၀ီရိယသည္ ပဥၥဒြါရာ၀ဇၨန္း ၁၊ ေဒြပဥၥ၀ိညာဏ္ ၁၀၊ သမၸဋိစၧိဳန္း ၂၊ သႏၱီရဏ ၃ ဟူေသာ ၁၆-ပါးေသာ စိတ္တုိ႔ကိုၾကဥ္၍ ၾကြင္းသည့္စိတ္ ၇၃-ပါးတုိ႔၌ ယွဥ္၏။
(၆) ပီတိသည္ ေလာဘမူ ေသာမနႆသဟဂုတ္ ၄-ပါး၊ ေသာမနႆသႏၱီရဏ ၁-ပါး၊ ဟသိတုပၸါဒ္ ၁-ပါး၊ ကာမေသာဘဏေသာမနႆသဟဂုတ္ ၁၂-ပါး၊ ပထမစ်ာန္ ၁၁-ပါး၊ ဒုတိယစ်ာန္ ၁၁-ပါး၊ တတိယစ်ာန္ ၁၁-ပါး၊ ေပါင္း ၅၁-ပါးေသာ စိတ္တုိ႔၌ ယွဥ္၏။
(၇) ဆႏၵသည္ အဟိတ္စိတ္ ၁၈ႏွင့္ ေမာဟမူေဒြတုိ႔ကို ၾကဥ္၍ ၾကြင္းသည့္စိတ္ ၆၉-ပါးတုိ႔၌ ယွဥ္၏။

အကုသိုလ္ေစတသိက္ သမၸေယာဂ ၆-နည္း
(၁) အကုသလ သာဓာရဏဟု ဆုိအပ္ေသာ ေမာဟ၊ အဟိရိက၊ အေနာတၱပၸ၊ ဥဒၶစၥတုိ႔သည္ အကုသိုလ္စိတ္ ၁၂-ပါးတုိ႔၌ ယွဥ္ၾက၏။
(၂) ေလာဘသည္ ေလာဘမူစိတ္ ၈-ပါး၌ယွဥ္၏။ ဒိ႒ိသည္ ဒိ႒ိဂတသမၸယုတ္စိတ္ ၄-ပါး၌ ယွဥ္၏။ မာနသည္ ဒိ႒ိဂတ၀ိပၸယုတ္စိတ္ ၄-ပါး၌ ယွဥ္၏။
(၃) ေဒါသ၊ ဣႆာ၊ မစၧရိယ၊ ကုကၠဳစၥတို႔သည္ ေဒါသမူစိတ္ ၂-ပါး၌ ယွဥ္ၾက၏။
(၄) ထိနႏွင့္ မိဒၶတုိ႔သည္ အကုသလသသခၤါရိကစိတ္ ၅-ပါး၌ ယွဥ္ၾက၏။
(၅) ၀ိစိကိစၧာသည္ ၀ိစိကိစၧာ သဟဂုတ္စိတ္၌သာ ယွဥ္၏။

ေသာဘဏေစတသိက္ သမၸေယာဂ ၄-နည္း
(၁) ေသာဘဏသာဓာရဏေစတသိက္ ၁၉-ပါးသည္ ေသာဘဏစိတ္အက်ဥ္း ၅၉-ပါး၊ အက်ယ္ ၉၁-ပါးတုိ႔၌ ယွဥ္ၾက၏။
(၂) ၀ိရတိေစတသိက္ ၃-ပါးသည္ ေလာကုတၱရာစိတ္ ၈-ပါး၌ အျမဲတစ္ေပါင္းတည္းယွဥ္ျပီး၊ မဟာကုသိုလ္စိတ္ ၈-ပါး၌ ရံခါအသီးသီး ယွဥ္ၾက၏။
(၃) အပၸမညာေစတသိက္ ၂-ပါးသည္ ပဥၥမစ်ာန္စိတ္ၾကဥ္ေသာ မဟဂၢဳတ္စိတ္ ၁၂-ပါး၊ မဟာကုသိုလ္စိတ္ ၈-ပါး၊ မဟာၾကိယာစိတ္ ၈-ပါး၊ ေပါင္း ၂၈-ပါးေသာ စိတ္တုိ႔၌ ရံခါအသီးသီး ယွဥ္ၾက၏။
(၄) ပညိေျႏၵဟု အမည္ရေသာ ပညာေစတသိက္သည္ ကာမေသာဘဏ ဉာဏသမၸယုတ္စိတ္ ၁၂-ပါး၊ မဟဂၢဳတ္စိတ္ ၂၇-ပါး၊ ေလာကုတၱရာစိတ္ အက်ဥ္း ၈-ပါး၊ ေပါင္း ၄၇-ပါးေသာ စိတ္တုိ႔၌ ယွဥ္၏။

ေစတသိက္ပိုင္း သဂၤဟနည္း
စိတ္တစ္မ်ိဳးစီ၌ ယွဥ္ထုိက္သမွ်ေသာ ေစတသိက္အားလံုးကို ေပါင္းရုံး၍ ေရတြက္ေသာနည္းကို သဂၤဟနည္းဟုေခၚပါသည္။
အကုသိုလ္စိတ္ သဂၤဟနည္း ၇-နည္း
(၁) ေလာဘမူ ပထမအသခၤါရိကစိတ္၌ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၃-ပါး၊ ေမာဟ၊ အဟိရိက၊ အေနာတၱပၸ၊ ဥဒၶစၥဟူေသာ အကုသလသာဓာရဏ ေစတသိက္ ၄-ပါး၊ ေလာဘ၊ ဒိ႒ိဟူ၍ ေစတသိက္ ၁၉-ပါးယွဥ္ပါသည္။
ေလာဘမူ ဒုတိယ အသခၤါရိကစိတ္၌ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၃-ပါး၊ ေမာစတုက္ဟူေသာ အကုသလသာဓာရဏ ေစတသိက္ ၄-ပါး၊ ေလာဘ၊ မာနဟူ၍ ေစတသိက္ ၁၉-ပါးယွဥ္ပါသည္။
（၂） ေလာဘမူတတိယ အသခၤါရိကစိတ္၌ ပီတိၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၂-ပါး၊ အကုသလသာဓာရဏ ေစတသိက္ ၄-ပါး၊ ေလာဘ၊ ဒိ႒ိဟူ၍ ေစတသိက္ ၁၈-ပါးယွဥ္ပါသည္။
ေလာဘမူ စတုတၳ အသခၤါရိကစိတ္၌ ပီတိၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၂-ပါး၊ အကုသလသာဓာရဏေစတသိက္ ၄-ပါး၊ ေလာဘ၊ မာနဟူ၍ ေစတသိက္ ၁၈-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၃) ေလာဘမူ ပထမသသခၤါရိကစိတ္၌ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၃-ပါး၊ အကုသလသာဓာရဏ ေစတသိက္ ၄-ပါး၊ ေလာဘ၊ ဒိ႒ိ၊ ထိန၊ မိဒၶဟူ၍ ၂၁-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
ေလာဘမူ ဒုတိယသသခၤါရိကစိတ္၌ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၃-ပါး၊ အကုသလသာဓာရဏ ေစတသိက္ ၄-ပါး၊ ေလာဘ၊ မာန၊ ထိန၊ မိဒၶဟူ၍ ၂၁-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၄) ေလာဘမူ တတိယသခၤါရိကစိတ္၌ ပီတိၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၂-ပါး၊ အကုသလသာဓာရဏ ေစတသိက္ ၄-ပါး၊ ေလာဘ၊ ဒိ႒ိ၊ ထိန၊ မိဒၶဟူ၍ ေစတသိက္ ၂၀-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
ေလာဘမူ စတုတၳသသခၤါရိကစိတ္၌ ပီတိၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၂-ပါး၊ အကုသလာသာဓာရဏ ေစတသိက္ ၄-ပါး၊ ေလာဘ၊ မာန၊ ထိန၊ မိဒၶိဟူ၍ ေစတသိက္ ၂၀-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၅) ေဒါသမူအသခၤါရိကစိတ္၌ ပီတိၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၂-ပါး၊ အကုသလသာဓာရဏ ေစတသိက္ ၄-ပါး၊ ေဒါသ၊ ဣႆာ၊ မစၧရိယ၊ ကုကၠဳစၥဟူေသာ ေဒါစတုက္ ၄-ပါး၊ ေပါင္း ေစတသိက္ ၂၀-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၆) ေဒါသမူသသခၤါရိကစိတ္၌ ပီတိၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၂-ပါး၊ အကုသလသာဓာရဏ ေစတသိက္ ၄-ပါး၊ ေဒါစတုက္ ၄-ပါး၊ ထိန၊ မိဒၶိဟူ၍ ေစတသိက္ ၂၂-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၇) ေမာဟမူ ၀ိစိကိစၧာသဟဂုတ္စိတ္၌ ဆႏၵ၊ ပီတိ၊ အဓိေမာကၡၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၀-ပါး၊ အကုသလသာဓာရဏ ေစတသိက္ ၄-ပါး၊ ၀ိစိကိစၧာဟူ၍ ၁၅-ပါးယွဥ္ပါသည္။
ေမာဟမူဥဒၶစၥသဟဂုတ္စိတ္၌ ဆႏၵႏွင့္ ပီတိၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၁-ပါး၊ အကုသလသာဓာရဏ ေစတသိက္ ၄-ပါး ဟူ၍ ေစတသိက္ ၁၅-ပါးယွဥ္ပါသည္။

အဟိတ္စိတ္ သဂၤဟနည္း ၄-နည္း
(၁) ေဒြပဥၥ၀ိဉာဏ္ ၁၀-ပါး၌ သဗၺစိတၱသာဓာရဏ ေစတသိက္ ၇-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၂) ေသာမနႆ သႏၱီရဏစိတ္၌ ဆႏၵ၊ ၀ီရိယၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၁-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
မေနာဒြါရာ၀ဇၨန္းစိတ္၌ ဆႏၵ၊ ပီတိၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၁-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၃) ဟသိတုပၸါဒ္စိတ္၌ ဆႏၵၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၂-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၄) ပဥၥဒြါရာ၀ဇၨန္း၊ သမၸဋိစၧိဳန္းေဒြ၊ ဥေပကၡာသႏၱီရဏေဒြ ဟူေသာ စိတ္ ၅-ပါး၌ ဆႏၵ၊ ပီတိ၊ ၀ီရိယၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၀-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(ပဥၥဒြါရာ၀ဇၨန္းႏွင့္ သမၸဋိစၧိဳန္းေဒြတုိ႔ကို မေနာဓာတ္ ၃-ပါးဟု ေခၚပါသည္။)

ကာမာ၀စရေသာဘဏစိတ္ သဂၤဟနည္း ၁၂-နည္း
(၁) မဟာကုသိုလ္ ပထမေဒြ၌ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၃-ပါး၊ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၅-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၈-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၂) မဟာကုသိုလ္ ဒုတိယေဒြ၌ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၃-ပါး၊ ပညာၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၄-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၇-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၃) မဟာကုသိုလ္ တတိယေဒြ၌ ပီတိၾကဥ္ေသာ အညသမန္း ေစတသိက္ ၁၂-ပါး၊ ေလာဘဏေစတသိက္ ၂၅-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၇-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၄) မဟာကုသိုလ္ စတုတၳေဒြ၌ ပီတိၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၂-ပါး၊ ပညာၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၄-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၆-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၅) မဟာ၀ိပါက္ ပထမေဒြ၌ အညသမန္း ေစတသိက္ ၁၃-ပါး၊ ၀ိရတိ၊ အပၸမညာၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၀-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၃-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၆) မဟာ၀ိပါက္ ဒုတိယေဒြ၌ အညသမန္း ေစတသိက္ ၁၃-ပါး၊ ၀ိရတိ၊ အပၸမညာ၊ ပညာၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၁၉-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၂-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၇) မဟာ၀ိပါက္ တတိယေဒြ၌ ပီတိၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၂-ပါး၊ ၀ိရတိ၊ အပၸမညာ ၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၀-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၂-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၈) မဟာ၀ိပါက္ စတုတၳေဒြ၌ ပီတိၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၂-ပါး၊ ၀ိရတိ၊ အပၸမညာ၊ ပညာၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၁၉-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၁-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၉) မဟာၾကိယာ ပထမေဒြ၌ အညသာမန္း ေစတသိက္ ၁၃-ပါး၊ ၀ိရတိ ၃-ပါး ၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၂-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၅-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၁၀) မဟာၾကိယာ ဒုတိယေဒြ၌ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၃-ပါး၊ ၀ိရတိ၊ ပညာၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၁-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၄-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၁၁) မဟာၾကိယာ တတိယေဒြ၌ ပီတိၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၂-ပါး၊ ၀ိရတိၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၂-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၄-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၁၂) မဟာၾကိယာစတုတၳေဒြ၌ ပီတိၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၂-ပါး၊ ၀ိရတိ၊ ပညာၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၁-ဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၃-ပါး ယွဥ္ပါသည္။

မဟဂၢဳတ္စိတ္သဂၤဟနည္း ၅-နည္း
(၁) မဟဂၢဳတ္ ပထမစ်ာန္စိတ္ ၃-ပါး၌ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၃-ပါး၊ ၀ိရတိၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၂-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၅-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၂) မဟဂၢဳတ္ ဒုတိယစ်ာန္စိတ္ ၃-ပါး၌ ၀ိတက္ၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၂-ပါး၊ ၀ိရတိၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၂-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၄-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၃) မဟဂၢဳတ္ တတိယစ်ာန္စိတ္ ၃-ပါး၌ ၀ိတက္၊ ၀ိစာရၾကဥ္ေသာ အညသမာန္္း ေစတသိက္ ၁၁-ပါး၊ ၀ိရတိၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၂-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၃-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၄) မဟဂၢဳတ္ စတုတၳစ်ာန္စိတ္ ၃-ပါး၌ ၀ိတက္၊ ၀ိစာရ၊ ပီတိၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၀-ပါး၊ ၀ိရတိၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၂-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၂-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၅) မဟဂၢဳတ္ ပဥၥမစ်ာန္စိတ္ ၁၅-ပါး၌ ၀ိတက္၊ ၀ိစာရ၊ ပီတိ ၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၀-ပါး၊ ၀ိရတိ၊ အပၸမညာၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၀-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၀-ပါး ယွသ္ပါသည္။

ေလာကုတၱရာစိတ္ သဂၤဟနည္း ၅-နည္း
(၁) ေလာကုတၱရာ ပထမစ်ာန္စိတ္ ၈-ပါး၌ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၃-ပါး၊ အပၸမညာၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၃-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၆-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၂) ေလာကုတၱရာ ဒုတိယစ်ာန္စိတ္ ၈-ပါး၌ ၀ိတက္ၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၂-ပါး၊ အပၸမညာၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၃-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၅-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၃) ေလာကုတၱရာ တတိယစ်ာန္စိတ္ ၈-ပါး၌ ၀ိတက္၊ ၀ိစာရ ၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၁-ပါး၊ အပၸမညာၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၃-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၄-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၄) ေလာကုတၱရာ စတုတၳစ်ာန္စိတ္ ၈-ပါး၌ ၀ိတက္၊ ၀ိစာရ၊ ပီတိၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၀-ပါး၊ အပၸမညာၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၃-ပါးဟူ၍ ေစတသကိ္ ၃၃-ပါး ယွဥ္ပါသည္။
(၅) ေလာကုတၱရာ ပဥၥမစ်ာန္စိတ္ ၈-ပါး၌ ၀ိတက္၊ ၀ိစာရ၊ ပီတိၾကဥ္ေသာ အညသမာန္း ေစတသိက္ ၁၀-ပါး၊ အပၸမညာၾကဥ္ေသာ ေသာဘဏ ေစတသိက္ ၂၃-ပါးဟူ၍ ေစတသိက္ ၃၃-ပါး ယွဥ္ပါသည္။

နိယတေယာဂီႏွင့္ အနိယတေယာဂီ

မိမိတုိ႔၏ ယွဥ္ဖက္စိတ္ျဖစ္တုိင္း အျမဲယွဥ္ၾကေသာ ေစတသိက္မ်ားကို `နိယတေယာဂီ´ဟု ေခၚ၏။ မိမိတုိ႔၏ ယွဥ္ဖက္စိတ္ျဖစ္တုိင္း အျမဲမယွဥ္ဘဲ ယွဥ္သင့္သည့္အခါ၌သာ ယွဥ္ၾကေသာ ေစတသိက္မ်ားကို `အနိယတေယာဂီ´ဟု ေခၚ၏။

အနိယတေယာဂီ ၁၁-ပါး = ဣႆာ၊ မစၧရိယ၊ ကုကၠဳစၥ၊ မာန၊ ထိန၊ မိဒၶ၊ ၀ိရတိ ၃-ပါးႏွင့္ အပၸမညာ ၂-ပါး။
နိယတေယာဂီ ၄၁-ပါး = အနိယတေယာဂီ ၁၁-ပါးမွ ၾကြင္းသည့္ ေစတသိက္မ်ား။

အနိယတေယာဂီယွဥ္ပံု
၁။ ဣႆာ၊ မစၧရိယႏွင့္ ကုကၠဳစၥတုိ႔သည္ ေဒါသမူစိတ္ ၂-ပါး၌ ယွဥ္ၾကသည္ ဆုိေသာ္လည္း ေဒါသမူစိတ္ျဖစ္တုိင္း မယွဥ္ၾကပါ။

သူတစ္ပါး၏ စည္းစိမ္ခ်မ္းသာကို ျငဴစူေသာအခါ ဣႆာ ယွဥ္၏။ ထိုအခါ မစၧရိယႏွင့္ ကုကၠဳစၥတုိ႔ မယွဥ္ၾကေခ်။ မိမိ၏ စည္းစိမ္ခ်မ္းသာကို လွ်ိဳ႕၀ွက္ေသာအခါ မစၧရိယယွဥ္၏။ ထုိအခါ ဣႆာႏွင့္ ကုကၠဳစၥတို႔ မယွဥ္ၾကေခ်။ ျပဳခဲ့မိေသာ ဒုစရုိက္၊ မျပဳခဲ့မိေသာ သုစရုိက္တုိ႔ကို ေနာင္တတစ္ဖန္ ပူပန္ေသာအခါ ကုကၠဳစၥယွဥ္၏။ ထုိအခါ ဣႆာႏွင့္ မစၧရိယတုိ႔ မယွဥ္ၾကေခ်။ ဤသို႔ တစ္သီးတစ္ျခားစီယွဥ္ျခင္းကို `နာနာ´နည္းျဖင့္ ယွဥ္သည္ဟု ေခၚ၏။

ဣႆာသည္ သူတစ္ပါးစည္းစိမ္ကို ျငဴစူေသာအခါ၌သာ ယွဥ္၏။ မျငဴစူသည့္အခါ၌ မယွဥ္ေခ်။ မစၧရိယသည္ မိမိ၏စည္းစိမ္ခ်မ္းသာကို လွ်ိဳ႕၀ွက္ေသာအခါ၌သာ ယွဥ္၏။ မလွ်ိဳ႕၀ွက္ေသာအခါ၌ မယွဥ္ေခ်။ ကုကၠဳစၥသည္ ျပဳခဲ့ျပီးေသာ ဒုစရုိက္၊ မျပဳခဲ့မိေသာ သုစရုိက္တုိ႔ကို ေနာင္တတစ္ဖန္ ပူပန္သည့္အခါ၌သာ ယွဥ္၏။ မပူပန္သည့္အခါ၌ မယွဥ္ေခ်။ ဤသို႔ ဆုိင္ရာအေၾကာင္းညီညြတ္ပါမွ ေစတသိက္ယွဥ္လာျခင္းကို `ကဒါစိ´နည္းျဖင့္ ယွဥ္သည္ဟု ေခၚ၏။

၂။ မာနသည္ ေလာဘမူ ဒိ႒ိဂတ၀ိပၸယုတ္စိတ္ ၄-ပါး၌ ယွဥ္ၾကသည္ဆုိေသာ္လည္း ေထာင္လႊား ၀င့္ၾကြားေသာ အခါ၌သာ ယွဥ္၏၊ မေထာင္လႊားသည့္အခါ မယွဥ္ၾကပါ။

၃။ ထိနႏွင့္ မိဒၶတုိ႔သည္ အကုသလသသခၤါရိကစိတ္ ၅-ပါး၌ ယွဥ္ၾကသည္ ဆုိေသာ္လည္း စိတ္ေစတသိက္တုိ႔ ေလးလံထုိင္းမူိင္းေသာ အခါ၌သာ တစ္ေပါင္းတည္းယွဥ္ၾက၏၊ စိတ္ေစတသိက္တုိ႔ ခံ့က်န္းလန္းဆန္းေနသည့္အခါ မယွဥ္ၾကပါ။

၄။ ၀ိရတိ ၃-ပါးတုိ႔သည္ မိမိတုိ႔၏ ဆုိင္ရာကိစၥမ်ားကို ေဆာင္ရြက္သည့္အခါ၌ နာနာ-ကဒါစိ နည္းျဖင့္ ယွဥ္ၾက၏။

၅။ အပၸမညာ ၂-ပါးတုိ႔သည္လည္း နာနာ-ကဒါစိနည္းျဖင့္ ယွဥ္ၾက၏။ ကရုဏာသည္ ဆင္းရဲေသာ သတၱ၀ါကို အာရုံျပဳ၍ သနားၾကင္နာစိတ္ ျဖစ္သည့္အခါ၌သာ ယွဥ္၏။ မုဒိတာသည္ ခ်မ္းသာေသာ သတၱ၀ါတုိ႔ အာရုံျပဳ၍ ၀မ္းေျမာက္ေသာအခါ၌သာ ယွဥ္၏။


*******ေစတသိက္ပိုင္းျပီး၏****************

ဆရာၾကီး ေဒါက္တာမင္းတင္မြန္  ဗုဒၶအဘိဓမၼတရားေတာ္ အႏွစ္ခ်ဳပ္ စာအုပ္မွ ျပန္လည္ထုတ္ႏုတ္ ေဖာ္ျပေပးသည္။